Диссертация (1100941), страница 78
Текст из файла (страница 78)
Nam sub alterutro genere comprehenditur uterq sexus,alliquando tamen distinguinutr termiantione ut kibsah kebes idest agnus agna & tunccuique terminationi accommodatur suum genus[Zamora 1515:24]Aduerte hic quod in nominibus animalium quae habent sexum de quibus in primaregula supra omne nomen masculinum potest formare de se foemininum terminatumin littera he ut na'ar na'arah idest puer puella, pered peredah mulus mula, zaqenzaqenah vetulus vetula, par parah taurus vaca.[Zamora 1526: 34]Sed ista regula multas patitur exceptliones maxime pro secunda eius parte demasculinis, quia plaeraque talium nominum inueniuntur saepius adiunctanominibus adiectiuis aut verbis, vel participiis foemininis, idest quae terminantur inaliqua illarum trium litterarum generis foeminini.
Nam tunc illa nomina suntfoeminina & eadem erunt masculina sine illis litteris finalibus in se vel in suis126adiunctis, ut Ecclesiastes primo wəzarach hashemesh idest oritur sol ibi assemes estgeneris masculini quia verbum eius zarach est masculini, ut patet ex littera finali sedNaum 3 shemesh zarachah idest sol ortus est ibi semes est foemininum quia verbumeius zaracha est foemininum quia terminatur in he. Item tertii Regum 19 wəruachgedolah wəchazaq məphareq harim idest spiritus grandis & fortis subuertens montesubi illud nomen ruach idest ventus habet tria adiectiua, primum foemininum, scilicetgedola, idest grandis quia terminatur in littera he, alia duo sunt masculina, idestvechazaq idest fortis, mephareq, idest subuertens quia terminantur in aliis litteris.[Zamora 1526: 33](283)Qd si addatur his nominibus HE littera ut distinguatur masculinum a femininuo autreferat pnomen femininum tunceodem modo de ruach si addatur littera HE fit rruchah quod est spitius eius s rei generisfemininiGreci vocant articulum arthron q apud illos en pars orationis q addita nominiostendit cuius generis sit quemadmodum in sermone hispano dicimus El, La, Los,Las.
Sed hebrei non utuntur articulis ad designandum genus sed potius emphaticead ostendendum s quamdam vehementiam siue aliqd de quo videplenius in vocabulistain principio littere he[Zamora 1526: 43](284)Tampoco se hallan en esta lengua articulos distinctos para denotar masculino ofemenino, etc., como los ay en la gramatica; ni los adjetivos tienen terminacionesdiuersas, conoscer se han de que genero son por la significacion de su substantiuo,porque por la terminacion no se podra sacar, pues en una misma ay nombres de diuersosgéneros.[Olmos 1547: 270](285)Los nombres substantivos son de tres maneras, es a saber de cosas racionales como devarones, mugeres, moços, donzellas.
&c. De cosas biuas no racionales como de perros,gatos, puercos, oiejas, gallinas &c. De cosas inanimadas como de piedras, palos, agua,tierra, fuego.Los primeros nombres de cosas racionales son declinables por casos, generos, numeroscomo esta visto en la primera parte. Los segundos no los son ni lo dexan de ser porquehablando en pluralidad destas cosas se puede dezir Puquiecha tygres o leones.Vngururiecha, lobos.
Vichuecha, perros como diziendo. Puquiechax ansti ma cauallo,los leones comieron o han comido un cauallo.[Gilberti 1558: 127]127Delos nombres adiectiuos.Los nombres adiectiuo se declinan por la mesma manera qlos substantiuos ynotienen mas de una terminacion para las tres bozes Masculina, femenina, y neutravt. Ambaqueti, bueno o buena.[Gilberti 1558: 129]Delos generos.Ya esta dicho arriba que enlos nombres adjetivos no ay mas de una terminacion paralas tres vozes, masculina, femenina y neutra salvo en el plural do agunas vezesparece que ay diferencia aplicando un mesmo adjectivo a cosas animadas bivasracionales y a cosas bivas no racionales o casas inanimadas, porque para dezir hombresde buen paraecer diranCuiripu echa ahmbanguerachaMas hablando de cavalls o perros o cosas semejantes basta dezir:Ahmbanguerari cauallo Caballo de buen parecerY assi mesmo de otros adjectivos aplicados a cosas semejantes en pliralidadMas en en los nombres substantivos muy a la clara se parece el genero distincto paramasculino, feminino y neutro y comun de dosMasculinotzihueriti — varontzihuintza — varonesFemininoscuxareti — mugercuhtsincha — mugeresNeutroshapingata esclavo o esclavaY estos nombres dizen se neutros, aviendo respecto ala Grammatica latina, mas losque son comunes de dos, no van por este camino, porque enesta lengua, ay muchosnombres comunes de dos, que en la Grammatica no lo son assi como todos losnombres de mecanicos, y officiales, verbi gratiaTasta vri TexedorTasta vcha texedoresOtros ay comunes de dos, assi comoVuatsi — muchacho o muchachaVuacha — muchachos o muchachasY otros muchos como la experientia lo dara a entender a los discipulos desta lengua.128De la terminacion de los nombreNota q ay algunos nombres acabados en qua[Gilberti 1558: 135 - 137](286)La tercera propiedad, que es género, no la / [fol.3v.] ay en esta lengua, porque no aydistinción ni differencia de género de tal manera que unos nombres sean masculinos,otros femeninos, otros neutros, como los ay en la lengua latina y en la nuestra española,que dezimos bonus vir y no bona vir y buen hombre y no buena hombre.[Tomás 1560: 21 - 22](287)Y de aquí es que en el adjetivar, el adjetivo con el substantivo en esta lengua generalno se ha de guardar regla ninguna, porque dezimos álli cári, que quiere dezir 'buenhombre' y tambien dezimos alli gurami, que quiere dezir 'buena muger'.
De manera queaquel álli, que es el adjetivo, que quiere dezir 'bueno', de la misma manera se dizejuntándose con este nombre cári, que significa 'varón', que cuando se junta con estenombre guármi, que significa ‘muger'[Tomás 1560: 22](288)y assí en esta lengua no tenemos que tratar ni dar regla alguna para conoscer el génerodel nombre ni para adjectivar substantivo y adjectivo, pues en ella no ay género.[Tomás 1560: 22](289)Y sirve el mismo çapa para todos los géneros, porque, como está dicho arriba, en estalengua no hay differencia de género sino que se conosce la differencia por el nombreque se le añade, v.g.: micocçapa guarme 'mujer comedora', upiacçapa cari 'hombrebevedor'; y assí en los demás.[Tomás 1560: 151](290)En esta lengua el adjetivo y substantivo han de convenir en número y caso (género nolo ay, como está dicho)[Tomás 1560: 101](291)La differencia del género se conosce en el adjunto que se le pusiere, v.g.: 'yo conozco129la portera de casa' dizen guarme pungo camayocta riccini; y assí en los demás.[Tomás 1560: 102](292)Item es de notar una cosa particular en esta lenguas, cerca de los nombre, que no la ayen la latina ni española, o si la ay es muy raro: y es que ay en ella algunos términosapropriados para las mugeres que en ninguna manera pueden usar los varones dellos,y ay otros, al contrario, de que usan los varones, de los quales no pueden usar lasmugeres, v.g.: el varón dize a su hermana guauqui, que significa 'hermano'; y a suhermana pani o pana, que significa 'hermana', y la muger dize a su hermano tori o tora,que significa 'hermano' y a su hermana ñaña.
Item el hombre dize a su hijo o hija churi,y la muger les dize guagua; y varones y mugeres dizen al hijo o hija usinc. Item elhombre dize al sobrino hani, y el sobrino al tío caca[Tomás 1560: 28 – 29](293)|numeri sunt duo, singularis et pluralis:singularis, ut hic sapiens,pluralis, ut |hi sapientes.[GL 4, 623](294)est et dualis numerus, qui singulariter enuntiari non potest, ut hi ambo, |hi duo. |0623|[GL 4, 623](295)sunt etiam nomina numero communia, ut res, nubes, dies.[GL 4, 623]sunt semper singularia |generis masculini, ut puluis, sanguis;semper pluralia, ut manes, Quirites, cancelli;semper |singularia generis feminini, ut pax, lux;semper pluralia, ut kalendae, nundinae, feriae, |quadrigae, nuptiae;semper singularia generis neutri, ut pus, uirus, aurum, argentum, |oleum, ferrum,triticum et fere cetera, quae ad mensuram pondusue referuntur, |quamquam multaconsuetudine usurpata sint, ut uina, mella, hordea;sunt semper pluralia |eiusdem generis, ut arma, moenia, Floralia, Saturnalia.[GL 4, 623]sunt quaedam positione |singularia, intellectu pluralia, ut populus, contio, plebs;sunt quaedam positione pluralia, |intellectu singularia, ut Athenae, Cumae, Thebae,130Mycenae[GL 4, 624](296)de numeris |numerus est dictionis forma, quae discretionem quantitatis facere|potest.[ GL – 2, 172](297)est autem uel singularis uel pluralis,nam dualis apud Latinos non |inuenitur.singularis est, ut homo, pluralis, ut homines.[GL – 2, 172](298)|et singularis quidem numerus finitus est,pluralis uero infinitus.
cum |enim dico homo, certum est de uno dicere, cumuero homines, |incertum est, de quot, nam a duobus usque ad innumerabilesextenditur |significatio.[GL – 2, 172](299)|sunt quaedam nomina semper singulariauel naturauel usu:natura, |0175| ut propria, quae naturaliter indiuidua sunt: Iuppiter, Venus,Ceres, |Achilles, Hector, sol, luna, Italia, Sicilia, Cilicia;usu, quae |singulariter proferri tradidit usus, ut sanguis, puluis.in his tamen ipsis |est quando uel euentus uel partitio regionum uel diuersaeopiniones uel |auctoritas ueterum cogit uel quando pro appellatiuis quoqueproferuntur, ut |etiam plurali numero proferantur: euentus, quod euenit saepeeodem |proprio nomine duos uel plures nuncupari, ut Aeneas Anchisae filius et |SiluiusAeneas, Pyrrhus filius Achillis et Pyrrhus rex Epirotarum, Aiax |Telamonius et AiaxOilei filius.