Диссертация (1100941), страница 69
Текст из файла (страница 69)
Y los femeninos se forman de aquestos, mudada la oen a chica, chiquita pequeña pequeñita.Quando a estas particulas diminutivas se les añide esta particula Asaz o esta particulamuy es hazer maoy en carescimiento de la cosa assi como a faz os he amonestado, muybien os lo hauia dicho.[Del Corro 1586: 21]Tocante a los nombre diminutiuos, la lengua Francesa los tiene tan bien como la Latinay Española. Y ansi dizen: femme, femelette80Y algunas vezes los forman con este nombre petit q es como si dixesemos pequeño.Exemplo: petit lean[Del Corro 1586: 21 - 22](188)Diminutiua nomina hoc est a suis primigeniis diminutionem significantia non fiuntapud hebreos sed circunloquuntur illa per hoc nomen qatan siue qətanah quod estparuum ut 'adam qatan idest homo paruus hoc est homuncio, iyr qətanah idest ciuitasparuus.[Zamora 1515: 22]Diminutiua nomina non reperiuntur apud hebraeos, sed suplentur per duas dictionessephar qatan idest liber paruus seu libellus.
Similiter adam qatan idest homo paruus velhomuntio.[Zamora 1526: 50]Notandum preaterea quod praedicta nomina numerali ab uno usque ad quinque solentin sacra scriptura accipi aliquando improrie ad significandum diminutione, sed aquinque usque ad decem encontra solent nomina significare augmentationem velmuliplicationem[Zamora 1526: 55](189)Acostumbran los arauigos hablar por los diminutivos de los nombres diziendo assiaguita, vinito, carnezita[de Alcalá 1505:46]Nota que todos los nombres q touiere enla primera silaba a forman su diminutiuomudando la primera silaba en u y anadiendo desúes dla consonante q se sigue una ay oey como lo demandare la letra que se sigue.
Y acabanse ela mesma terminacio q seacaba el nombre primitiuo. Exemplo. Mula Bagla. Mulita bugayla.[de Alcalá 1505:46](190)En esta lengua ay siete partículas que por sí no significan nada y conpuestas con losnombres o pronombres denotan reverencia o pequeñez, diminución, ternura de amor omenos precio. Y son las siguientes: –tçin, –tçintli, –ton, –tontli, –pilh, –pulh, –çulli.[Olmos 1547: 313]El –tçin significa reverencia, pequeñez, diminución o ternura de amor.
Ayúntase apronombres primitivos y nombres proprios. Exemplo: Nehuatçin, Pedrotçin.[Olmos 1547: 313]81Ésta tiene el mesmo significado que –tçin, y júntase sola mente con nombresappellativos. Y éstos en el plural redoblan el –tçi y buelven el –tli el –ti. Exemplo:çiuatl, ‘muger’, çiuatçintli, ‘muger honrrada’ o ‘mugerzilla’, plural, çiuatçitçinti.[Olmos 1547: 313]Прагматические значенияÉsta significa diminución, pequeñez, menosprecio o humiliación.
Júntase con losnombres apellativos que significan cosas animadas o ynanimadas. En el plural redoblanel –to, y el –tli buelven en –ti. Exemplo: pilhtontli, ‘muchacho’, pipilhtotontin,‘muchachos’.[Olmos 1547: 314]Ésta significa diminución o pequeñez. Júntase algunas vezes con nombres proprios,ut Pedropilh, perico. Y quasi siempre con nombres apellativos que significan cosasanimadas.[Olmos 1547: 314]Es assí mesmo de notar que esta partić ula –tçinco se añada por reverencia odisminución quasi a todas las prepositiones ya dichas, y a algunas les haze perder[Olmos 1547: 427](191)Los diminutivos se usan de dos maneras, la una con nombres y verbos substantivos desum, es solament, la otra con pronombres demonstrativos y con qualesquieras verbos,conforme a la materia de que se habla.Exemplos de los primeros:Charah-charahcax etiVrah-vrahcax etiTurih-turihcax etiTsipah-tsipahcax etiVrah-virahcax etiEs coloradillo.Es blanquezillo.Es negrezillo.Es un poco amarillo o naranjado.Es algo pardillo.Exemplos de los secundos.Yngate çan huhcamoti Este es majorcillo, o algo de mayor edadÇan huhcamocha vel yngatetero çan vrehcamoti Grandezillos o mayorcillos,Yngate cez haxeEste es bonitoYngatetero cez hangari Este es de bonico rostroYngate velyngatetero velytero cez macuhaqui caraniBonicamente escriue este.82Yngate velyngatetero velytero cez arahaqui pireniBonicamente canta.Y assi lo demas de qualquiera cosa que quisieres señalar.[Gilberte 1558:152]Vra vras — cosa blancavrah vrahcas — cosa un poco blancathzacathzacas — cosa muy blanca que resplandececuecuetzas — cosa pesadacuitzacuitzacas — cosa que anda zimbrandocharahcharahcas — cosa un poco colorada[Gilberte 1558:144](192)En esta lengua no hay nombres incomplexos diminutivos, como en la lengua latina yespañola, que dezimos homuncio, que significa hombrezilllo, que ambos sondiminutivos, sino que los diminutivos en ella son complexos, y se hazen y componencon este adjetivo uchúlla, que significa 'pequeño', antepuesto y añadido al nombre quequermos diminuir.
Exemplo: dezimos uchúlla guamara, significa 'niño pequeño';uchúlla runa 'pequeño hombre'; y assí en los demás.[Tomás 1560: 117](193)Y quanto más nos detenemos en aquella síllaba media chu del adjetivo uchúlla tantomás el nombre que le sigue se disminuye. Puédese también denotar mayor diminuciónanteponiéndose al adjetivo uchúlla este adverbio áncha.
Exemplo: áncha uchúlla runa,significa 'muy chico hombre'. Y tanto quanto más se detuvieren en la primera síllabaán del adverbio áncha tanto mayor diminución se denota en la cosa significada por elnombre que se diminuye.[Tomás 1560: 118](194)Acerca desta particula lla es de notar que aunque, como esta dicho, de suyo nadasignifica, pero es ornato, y haze al nombre o verbo a que se añade término maseffeminado y mugeril; y que las mugeres comúnmente usan más de los términos en quela tal dictión lla se pone, que no los varones, aunque ellos tambien usan dellos.[Tomás 1560: 134](195)83alia facta de uerbo, ut doctor, lector[GL – 4, 617 ](196)habet igitur |generalem nominationem omnium formarum, quae a nomine deriuantur.nam |et patronymica et possessiua et comparatiua et superlatiua et diminutiua |praeteruerbalia et aduerbialia et ea, quae ex praepositionibus fiunt, ex|maxima partedenominatiua sunt, id est a nominibus deriuantur.[GL – 2, 117](197)|quae quia late sunt confusae, generali eas nominatione artium scriptoresnuncupauerunt denominatiua.
et quia multae inueniuntur formae communes tamdenominatiuis quam uerbalibus nec non etiam participialibus et aduerbialibus, nonincongruum esse exstimo, de his quoque in loco una |tractare.[GL – 2, 117](198)|sunt igitur formales denominatiuorum terminationes siue uerbalium hae:ia, ut durus duritia, prudens prudentia, sapiens sapientia;a|consonante antecedente: cantus cantilena;[GL – 2, 117]inueniuntur tamen in uerbalibus etiam alias consonantes ante |a habentia, sed quas auerbis accipiunt, ut scribo scriba, conuiuo|conuiua, colligo collega.inueniuntur tamen quaedam, |0120| quae in monĭa desinunt, a nominibus siue uerbisderiuata, castus casti|castimonia, parco parsi parsimonia, queror querimonia, aceracri |acrimonia.consonante uero antecedente in a desinentia denominatiua seu |uerbalia formashabent tres:la, na, ra.
|[GL – 2, 119 – 120]in bundus uero desinentia similitudinem habere significant, ut uitabundus similisuitanti, praedabundus similis praedanti, errabundus similis erranti, moribundus similismorienti, furibundus similis furenti. et sunt paene omnia huiuscemodi formae nominauerbalia et, si a uerbis primae coniugationis deriuantur, a habent longamantepaenultimam, ut causor causaris causābundus, uito uitas uitābundus[GL – 2, 137]in ix feminina inueniuntur a masculinis uerbalibus siue|denominatiuis in tor84desinentibus defigurata, quae mutant or in rix, ut uictor |uictrix, senator senatrix, cultorcultrix; nutritor quoque nutritrix |debuit facere, quod euphoniae causa siue alternitatismediam syllabam |concidit: nutrix enim dicimus.[GL – 2, 140]et sunt fere |omnia professionum nomina apud Latinos uerbalia et in ordesinunt; |nam grammaticus et philosophus et architectus et sophista et poeta |Graecasunt; itaque ex nominibus ipsis habent uerba apud Graecos, unde |nos quoquephilosophor, architector, poetor in usu habuimus.
|Ennius: |«numquam poetor nisi sipodager».omnia quoque, quae ex ipso actu agentibus imponuntur, ex uerbis nomina, |non exnominibus uerba perficiunt, ut amo amator, moneo monitor, |curro cursor, lego lector;impero similiter imperator, consulo |consultor, duco ductor; ex his quaedamdignitatium quoque inueniuntur, ut |imperator, ductor. |[GL – 2, 140](199)cetera quoque omnia i paenultimam corripiunt et, si sint a uerbis primae |coniugationis,a longam habent antepaenultimam, ut amo amas |amābilis, penetro penetraspenetrābilis, paro paras parābilis, praedico |praedicas praedicābilis, lacrimo lacrimaslacrimābilis, quasso quassas |quassābilis, laudo laudas laudābilis, tracto tractastractābilis, aequo |aequas aequābilis, miror miraris mirābilis[GL – 2, 132](200)Quod est nomen uerbale? Quod a uerbo deriuatur, ut ab amo, as, hic & haec amabilis& jhoc amabile.[Nebrija 1495: 162]Quod est nomen uerbale? Uerbalia nomina sub uariis formis exeunt a uerbo.[Nebrija 1495: 162](201)Uerbalia nomina sub uariis formis exeunt a uerbo.In a ut a candeo candelaIn o ut a lateo latroIn il & in ul ut a uigilo as vigilIn bulum ut a voco as uocabulumAlia exeunt in mentum ut ab induo is indumentumIn or ut a colore color[Nebrija 1495: 162]85(202)In bilis quae passionem significant ut ab amo amabilis a lego legibilis ab auodioaudibilis idest quod potest amari, legi, audiriexeunt in illis aliss consonantibus praecedentibus ut a doceo docilisPenetrabilis tamen actuue reperiturIn bundus significant cum participio praesentis temporis & quadam nimietate non utPriscianus putauit similitudinem ut vitabundus valde vitans, moribundus valdemoriens.Quod est nomen participiale? Quod a participio deriuatur ut lectus, lector & lectio.Ab his rursus formantur foemina nomina terminata in trix, tor mutata in trix ut amatoramatrix, creator creatrix.[Nebrija 1495: 162 - 163](203)Sed cum nomen adiectiuum vel participium in uim nominis transiens aut nomenverbale quod in or vel in ix desinit construuntur cum genitiuo ex idiomate hoc estproprietate sermonis latini quo loco imitati sumus praecipue diomedem grammaticuumne quis existimet haec a nobis tumultuarie fuisse praecepta.Nomina quoq verbalia quae alii participalia vocant formata ab ultimo supino u mutatain or construuntur cum genitiuo ut amator uxoris, doctor gentium & foeminina quaeformantur a masculinis tor mutata in trix cum genitiuo etiam construuntur ut amatrixviri & quae etiam irregulariter formantur ut expultrix vitiorum quod ab expulsor fit.[Dativo complura iunguntur] Verbalia quoque in bilis illa scilicet quae passionemsignificant ut amabilis cunctis[Nebrija 1495: 249](204)Ay nombres verbales con su construcionen tor, y en trix, y en bilis, y en ex,y en bundus, y en trix, y en bilis, y en ax,y en bundus, y otro ninguno hallarasque rija caso aqui en la oracion.Del tor digamos que su formaciondel supino viene con accion senaladaa portitor, vector, comun les es dadaestos aplican a si genetiuotambien los en trix, con este motiuoy su formacion de tor es tomadaLos verbales en ax, genetiuo requieren86y los de en bilis denotan passiony estos datiuo en la construccionvisibilis nulli aceptan y esperentambien los de en bundus que pocos se infierencon su vehemencia el quarto no pidenotros que hay muchos de aqui se despidenpor ser inciertos y caso no quieren[Thámara 1550: 31 - 32]Verbalia etiam genitivum admittunt qui verbis erat accusativus ut Colo agrum.