74416 (702548), страница 2
Текст из файла (страница 2)
Прыведзеныя меркаванні Лесінга ў многім пацвярджаюцца вопытам слоўнага мастацтва наступных эпох. Таленавітыя пісьменнікі пры паказе асяроддзя, у якім знаходзяцца і дзейнічаюць персанажы, стараюцца пераадолець статычнасць. Так, напрыклад, малюючы карціны прыроды, яны паказваюць іх у пэўнай дынаміцы, развіцці (успомнім раніцу ў тургенеўскім «Лесе і стэпе»; альбо паказ гэтага ж часу сутак Мележам у «Палескай хроніцы», калі ён знаёміць чытача з Куранямі і штодзённымі турботамі жыхароў гэтай вёскі).
Там, дзе ідзе просты пералік прадметаў, мастак рызыкуе аказацца манатонным і невыразным.
У мастацкім засваенні прасторы літаратура валодае, аднак, і перавагамі ў параўнанні са скульптурай і жывапісам. Пісьменнік можа з неабмежаванай хуткасцю пераходзіць ад адной карціны да другой, лёгка пераносячы чытача ў розныя месцы.
Прасторавыя ўяўленні ў літаратурных творах нярэдка могуць мець і абагульняючае значэнне. Як прыклад – вышыні раю і глыбіні аду, г. зн. «верх» і «ніз» у «Боскай камедыі» Дантэ; матыў дарогі ў «Мёртвых душах» М. Гогаля, прастор у трылогіі Я. Коласа «На ростанях».
Такім чынам, магчымасці літаратуры ў авалодванні прасторай хоць і нельга параўнаць з часавымі патэнцыямі гэтага віду мастацтва, аднак і яны істотна дапамагаюць у агульным працэсе ўзнаўлення жыцця.
1.5 Пазнавальныя магчымасці літаратуры і яе праблемнасць
Дыяпазон пазнавальных магчымасцей літаратуры вызначаецца двухпланавасцю слоўных вобразаў. Па-першае, з дапамогай мастацкай мовы абазначаюцца і характарызуюцца розныя бакі «пазаслоўнай» рэчаіснасці (зрокава бачныя паводзіны чалавека і акаляючыя яго прадметы, а таксама імпульсы, якія не атрымалі слоўнага ўвасаблення). Па-другое, у літаратурных творах шырока і канкрэтна ўзнаўляецца маўленчая дзейнасць людзей.
Чалавек у слоўным адлюстраванні (і толькі ў ім!) выступае ў якасці «носьбіта мовы». Гэта адносіцца ў першую чаргу да лірычных герояў, дзеючых асоб драматычных твораў і апавядальнікаў эпічных твораў. Характары персанажаў навел і апавяданняў, эпапей і раманаў раскрываюцца яшчэ і з дапамогай дыялогаў і маналогаў, якія вымаўляюцца ўслых альбо пра сябе. Тэкст літаратурнага твора – гэта заўсёды сукупнасць чыіхсьці выказванняў. Інакш кажучы, мова ў мастацкай літаратуры, будучы матэрыяльным сродкам стварэння вобразаў, выступае яшчэ і ў якасці важнейшага прадмета адлюстравання. Літаратура не толькі абазначае словамі жыццёвыя з’явы, але і ўзнаўляе самую моўную дзейнасць.
Выкарыстоўваючы мову ў якасці прадмета адлюстравання, пісьменнік пераадольвае тую схематычнасць слоўных карцін, якая звязана з іх «нярэчыўнасцю». Выказванні персанажаў уздзейнічаюць не толькі на ўяўленне чытача, але і на яго слыхавыя адчуванні: сінтаксічнымі канструкцыямі так ці інакш фіксуюцца інтанацыі таго, хто гаворыць. Літаратура, такім чынам, узнаўляе чалавечыя «галасы», хоць яны і не гучаць фізічна і ўспрымаюцца ўсяго толькі ўнутраным слыхам чытача.
Па-за мовай мысленне людзей, як вядома, ажыцявіцца ў поўнай меры не можа. Па гэтай прычыне літаратура з’яўляецца адзіным відам мастацтва, які прама і непасрэдна выкарыстоўвае чалавечую думку. Іншыя віды мастацтва робяць усё гэта толькі апасродкавана.
Узнаўленне літаратурай чалавечай думкі, мыслення адбываецца ў першую чаргу ў маналогах і дыялогах дзеючых асоб.
Нярэдкія ў літаратурных творах роздумы-развагі персанажаў альбо апавядальніка на філасофскія, сацыяльныя, маральна-этычныя, рэлігійныя, палітычныя, гістарычныя і іншыя тэмы. На працягу апошніх стагоддзяў узнік цэлы шэраг твораў літаратуры, у якіх інтэлектуальны бок жыцця чалавека вылучаны на першы план («Фауст» Гётэ, «Браты Карамазавы» Ф. Дастаеўскага, драмы Б. Шоу і М. Горкага, вершы і паэмы М. Багдановіча, А. Разанава і г. д.).
Працэсы мыслення адлюстроўваюць складанае і напружанае духоўна-эмацыянальнае жыццё чалавека, што можа свабодна і смела перадаць літаратура. Яна актыўна засвойвае эмоцыі і валявыя памкненні, якія маюць, кажучы мовай псіхолагаў і філосафаў, светапоглядны характар. Прычым, дзеля перадачы светапоглядных і наогул жыццёвых пошукаў герояў мастакам слова нярэдка прыходзіцца ўзнаўляць і пачуцці заблытаныя, няясныя, ірацыянальныя.
У шляхах і спосабах спасціжэння эмацыянальнага свету літаратура якасна адрозніваецца ад іншых відаў мастацтва. Калі, напрыклад, жывапіс і скульптура раскрываюць чалавечыя намеры і пачуцці толькі ўскосна (праз жэсты, позы, міміку), дык у літаратуры побач з ускосным абазначэннем перажыванняў асобы шырока выкарыстоўваецца прамы паказ душэўных працэсаў з дапамогай аўтарскіх характарыстык і выказванняў саміх герояў, якія прамаўляюцца ўслых альбо пра сябе. Узнаўляючы выказванні людзей з усімі эмацыянальнымі адценнямі, пісьменнікі змогуць пранікаць у самыя патаемныя глыбіні чалавечай душы.
І гэта дае магчымасць супаставіць літаратуру з мастацтвамі экспрэсіўнымі. Так, музыка і танец, спасцігаючы сферы чалавечай свядомасці, якія з’яўляюцца недаступнымі для іншых відаў мастацтва, разам з тым абмяжоўваюцца перадачай агульнага характару перажывання. Не тое ў літаратуры. Чалавечыя пачуцці і валявыя імпульсы даюцца тут у іх абумоўленасці жыццём і ў прамой накіраванасці на канкрэтныя з’явы рэчаіснасці.
Літаратуры, такім чынам, даступна прамое адлюстраванне працэсаў духоўнага жыцця ў яго сувязях з акаляючай рэчаіснасцю. Пры гэтым у літаратурных творах шырока і шматпланава ўзнаўляецца быццё як асобных людзей, так і цэлых грамадскіх груп. Ні адзін з відаў мастацтва не валодае здольнасцю такога шырокага і шматпланавага ахопу жыццёвых з’яў.
Зыходзячы з адзначанага вышэй, можна весці гаворку аб свайго роду універсальнасці літаратуры як віду мастацтва. З дапамогай мовы можна ўзнавіць любыя бакі рэчаіснасці, таму што выяўленчыя магчымасці слоўнага мастацтва практычна не маюць межаў.
Унікальнай якасцю мастацкай літаратуры з’яўляецца таксама яе ярка выражаная, адкрытая праблемнасць. Погляды пісьменніка, якія ўвасабляюцца перш за ўсё з дапамогай вобразаў, могуць выражацца ў яго творчасці і непасрэдна. Мастацкі тэкст нярэдка спалучае дэтальны паказ герояў, іх дзеянняў, узаемаадносін, перажыванняў з абагульняючымі характарыстыкамі жыцця і праблемнымі меркаваннямі, у выніку чаго аўтарскія пазіцыі ўвасабляюцца з надзвычайнай адкрытасцю і выразнасцю.
Многія літаратурныя творы, увасабляючы думкі аўтара напрамую, становяцца глыбока аналітычнымі, востра інтэлектуальнымі. Літаратурная форма з’яўляецца найбольш спрыяльнай для выражэння поглядаў аўтара. Маральна-этычныя, сацыяльна-палітычныя, гістарычныя, філасофскія, эстэтычныя погляды пісьменніка могуць непасрэдна выражацца і ў лірычных творах, і ў выказваннях дзеючых асоб, і ў мове апавядальніка.
Мастакі слова, асабліва паэты, нярэдка пішуць свайго роду праграмныя творы, у якіх фармулюецца іх пісьменніцкае «крэда». Такімі з’яўляюцца «Прарок» А. Пушкіна, «Паэт і грамадзянін» М. Някрасава, «Я не паэта…» Я. Купалы і інш. Таму ў многім паказальна, што ў пераважнай сваёй большасці ў сферы літаратурнай творчасці, найбольш інтэлектуальнай і праблемнай, фарміруюцца накірункі ў мастацтве: класіцызм, сентыменталізм, рамантызм і г. д.
І, нарэшце, у многіх шырока вядомых літаратурных творах мастацкім вобразам і карцінам папярэднічаюць (а часам і ідуць побач з імі) уласна публіцыстычныя меркаванні і абагульненні. Як прыклад – «Вайна і мір» Л. Талстога, «Доктар Фаустус» Т. Мана, «Птушкі і гнёзды» Я. Брыля і інш. Разам з тым абагульняючыя меркаванні не павінны нагрувашчвацца, станавіцца самамэтай. У сапраўдных мастацкіх творах яны не падмяняюць вобразы і карціны, а дапаўняюць іх.
1.6 Месца і роля літаратуры ў агульнай мастацкай сям’і. Літаратура ў сучасным тэхнізаваным свеце
Як ужо неаднаразова адзначалася, літаратура з’яўляецца надзвычай важным відам мастацтва. Яна хоць і адносіцца да т. зв. простых альбо аднасастаўных мастацтваў, але надзвычай цесна звязана з мастацтвамі сінтэтычнымі (шматсастаўнымі), якія спалучаюць у сабе некалькі розных носьбітаў вобразнасці (такімі з’яўляюцца архітэктурныя ансамблі, якія «ўбіраюць» у сябе скульптуру і жывапіс; тэатр і кінамастацтва ў іх вядучых разнавіднасцях; вакальная музыка і г. д.). Мастацкая літаратура выступае ў якасці надзвычай важнага кампанента сінтэтычных мастацтваў. У найбольшай ступені гэта адносіцца да драматычнага пісьменства, якое нават з улікам т. зв. драм для чытання (lesedrame – ням.) па сваёй сутнасці прызначана для тэатра. Ды і творы іншых родаў літаратуры ўдзельнічаюць у сінтэзе мастацтваў: лірыка ўступае ў кантакт з музыкай (песня, раманс), а таксама можа выкарыстоўвацца акцёрамі-чытальнікамі і рэжысёрамі (пры стварэнні сцэнічных кампазіцый). Апавядальная проза таксама даволі часта знаходзіць сабе шлях на сцэну і экран.
Пры ўсёй значнасці літаратуры яе роля і месца ў агульнай мастацкай сям’і не заўсёды правільна і поўнасцю ўсведамлялася. У розныя эпохі перавага аддавалася тым альбо іншым відам мастацтва. У антычнасці найбольш уплывовай з’яўлялася скульптура; у складзе эстэтыкі Адраджэння і ХVІІ ст. дамінаваў вопыт жывапісу. І толькі ў ХVІІІ, а яшчэ больш – у ХІХ ст., на авансцэну мастацтва выйшла літаратура. Адпаведна, адбыліся і змены ў эстэтычнай тэорыі. Так, ужо Лесінг у «Лаакаоне» рабіў акцэнт на перавазе паэзіі над жывапісам і скульптурай. Крыху пазней Кант вёў гаворку аб першынстве паэзіі над іншымі мастацтвамі. З надзвычайнай энергіяй узвышаў літаратуру над іншымі мастацтвамі, лічыў яе «вышэйшым родам мастацтва» В. Бялінскі.
Аднак, і гэта заканамерна, такой думкі прытрымліваліся не ўсе. Так, многія рамантыкі, а пазней і сімвалісты вышэйшай формай мастацкай дзейнасці і наогул культуры лічылі музыку.
Зазначым і падкрэслім, што падобныя меркаванні (як «літаратурацэнтрысцкія», так і «музыкацэнтрысцкія»), адлюстроўваючы змены і прыярытэты ў мастацкай культуры ХІХ – пачатку ХХ стст., аднабаковыя і не вытрымліваюць сур’ёзнай крытыкі. У супрацьлегласць іерархічнаму ўзвышэнню якога-небудзь аднаго віду мастацтва над ўсімі астатнімі пераважнай большасцю сучасных тэарэтыкаў падкрэсліваецца раўнапраўе форм мастацкай дзейнасці. Не выпадкова шырока бытуе выраз «сям’я муз».
ХХ ст. (асабліва яго другая палова) азнаменавалася сур’ёзнымі зрухамі ў суадносінах паміж відамі мастацтва. Узніклі, умацаваліся і набылі значны ўплыў мастацкія формы, якія грунтуюцца на новых сродках масавай камунікацыі: з пісьмовым і друкарскім словам сталі паспяхова спаборнічаць вусная мова, што гучыць па радыё, і, галоўнае, візуальная вобразнасць кінематографа і тэлеэкрана.
У сувязі з гэтым з’явіліся канцэпцыі, якія ў дачыненні да першай паловы ХХ ст. правамерна называць «кінацэнтрысцкімі», а да другой – «тэлецэнтрысцкімі». Практыкі і тэарэтыкі кінамастацтва неаднаразова сцвярджалі, што ў мінулым слова мела гіпертрафіраванае значэнне; а зараз людзі, дзякуючы кінафільмам, вучацца па-іншаму бачыць свет; што чалавецтва пераходзіць ад паняційна-славеснай да візуальнай, відовішчнай культуры. Адзін з тэарэтыкаў тэлебачання, канадскі вучоны М. Маклюэн, напрыклад, сцвярджае, што ў ХХ ст. адбылася другая камунікатыўная рэвалюцыя (першай было вынаходніцтва друкарскага станка): дзякуючы тэлебачанню, якое валодае надзвычайнай інфарматыўнай сілай, планета ператвараецца ў свайго роду вялікую вёску. Але гэта не самае важнае. Галоўнае, што тэлебачанне набывае велізарны ідэалагічны аўтарытэт: тэлеэкран уладарна навязвае глядацкай масе той альбо іншы погляд на рэальнасць. Калі раней пазіцыя людзей вызначалася традыцыяй і іх індывідуальнымі ўласцівасцямі, а па гэтай прычыне была ўстойлівай, дык у эпоху тэлебачання асабістая самасвядомасць практычна губляецца. Чалавецтва расстаецца з культурай індывідуальнай самасвядомасці і вяртаецца да племянной «калектыўнай бессвядомасці». Пры такой сітуацыі, сцвярджае М. Маклюэн, у кнігі няма будучага, бо занятак з ёю надзвычай інтэлектуальны; прасцей сесці каля экрана тэлевізара і чэрпаць адтуль інфармацыю, сузіраць творы мастацтва, нават тыя ж кнігі, толькі, вядома, пераведзеныя, няхай сабе і з пэўнымі стратамі, на мову кінамастацтва.
Як зазначае В. Халізеў, разглядаючы канцэпцыю канадскага прыхільніка тэлебачання, «у меркаваннях Маклюэна шмат аднабаковага, павярхоўнага і яўна памылковага (жыццё паказвае, што слова, у тым ліку і пісьмовае, зусім не адцясняецца на другі план, тым больш – не ліквідоўваецца па меры распаўсюджання і ўзбагачэння тэлекамунікацыі). Але праблемы, пастаўленыя канадскім вучоным, з’яўляюцца надзвычай сур’ёзнымі: суадносіны паміж візуальнай і слоўна-пісьмовай камунікацыяй складаныя, а часам і канфліктныя».
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
