74445 (702566), страница 2
Текст из файла (страница 2)
Новы, другі этап у развіцці палемічнай публіцыстыкі пачаўся, калі ў Брэсце восенню 1596 г. была абвешчана царкоўная унія. Да гэтага літаратурная палеміка праваслаўных была накіравана на развенчванне і дыскрэдытацыю самой ідэі царкоўнай уніі, вось чаму яна насіла некалькі адцягнены, пераважна багаслоўскі характар. Цяпер жа, калі езуітам з дапамогай каралеўскай улады ўдалося ажыццявіць сваю ідэю, арганізацыйна аформіць рэлігійна-палітычны раскол праваслаўнага лагера і стварыць у Рэчы Паспалітай уніяцкую царкву, багаслоўска-дагматычная праблематыка ў антыуніяцкай публіцыстыцы адышла на задні план, уступіўшы месца пытанням палітычным і агульнакультурным. Антыуніяцкая публіцыстыка пасля 1596 г. набыла больш востры характар. Яе стваральнікі, жадаючы растлумачыць грамадскай думцы краіны прычыны, якія прымусілі іх пратэставаць і змагацца, актыўна распаўсюджвалі свае творы сярод народных нас, нягледзячы на рэпрэсіі і жорсткую атаку варожага лагера.
Брэсцкая унія надала літаратурнаму руху шырокі размах, яна выклікала да жыцця мноства як друкаваных, так і рукапісных палемічных трактатаў, пропаведзей, пасланняў, памфлетаў, адкрытых лістоў з абодвух супрацьлеглых лагераў, стала ў цэнтры ўвагі тагачаснай грамадскай думкі.
Варта таксама зазначыць, што Брэсцкая царкоўная унія 1596 г. незалежна ад волі і памкненняў яе ініцыятараў спрыяла дэсакралізацыі (зняццю покрыва таямнічасці, містыкі) існаваўшых стагоддзямі асвячоных догматаў афіцыйнай канфесіі і, што самае важнае, садзейнічала духоўнай кансалідацыі беларускага народа перад тварам польска-каталіцкай экспансіі, рашучаму адстойванню ім нацыянальных традыцый, нацыянальнай культуры, садзейнічала актывізацыі літаратурнага жыцця на беларускіх землях, з'яўленню новых імён беларускіх літаратараў, большасць з якіх актыўна выступалі супраць палітыкі акаталічвання і апалячвання праваслаўнага насельніцтва з боку дзяржаўных лідэраў Рэчы Паспалітай і Ватыкана.
Неабходна мець на ўвазе і тое, пгго, апрача заходняй, польска-каталіцкай экспансіі, існавала ў той час і ваенная пагроза беларускім землям з Усходу, пра што сведчаць частыя войны паміж Маскоўскай дзяржавай і Вялікім княствам Літоўскім, а затым Рэччу Паспалітай. Нельга не адзначыць таксама, што ў пэўнай меры негатыўньі ўплыў на нацыянальнае жыццё Беларусі мела тады і духоўна-рэлііійная экспансія з Усходу, у прыватнасці дзейнасць вышэйшых маскоўскіх іерархаў, якія імкнуліся праводзіць русіфікатарскую палітыку шляхам выдання і распаўсюджвання на беларускіх і ўкраінскіх землях царкоўнай літаратуры, адпраўлення царкоўных абрадаў, набажэнства ў праваслаўных храмах выключна на царкоўнаславянскай мове. (Зазначым, што ва уніяцкіх цэрквах набажэнства адбывалася на тагачаснай беларускай мове.) Усё гэта садзейнічала правядзенню кіраўнікамі Маскоўскай дзяржавы імперскай палітыкі ў адносінах да свайго заходняга суседа.
Такім чынам, тэрыторыя Беларусі некалькі стагоддзяў знаходзілася паміж двух агнёў. Усё гэта не магло не ўплываць на тагачаснае грамадскае і нацыянальна-культурнае жыццё Беларусі. Здаровыя сілы беларускага народа, у першую чаргу інтэлігенцыі, рабілі ўсё магчымае, каб у такіх непамерна цяжкіх і складаных умовах адстаяць і захаваць нацыянальныя і духоўныя здабыткі роднага краю, яго мову, народныя традыцыі, звычаі, культурную спадчыну.
Стойкая і паўсюдная апазіцыя праваслаўнага насельніцтва рашэнням уніяцка-каталіцкага Брэсцкага памеснага сабора прымусіла яго натхніцеляў даваць тлумачэнне прычын прыняцця царкоўнай уніі. Уніяты ў мэтах апраўдання свайго краху і рэлігійна-палітычнай дыскрэдытацыі праваслаўнага сабора, які адбыўся таксама ў Брэсце восенню 1596 г. і не прыняў унію, неўзабаве выдалі ў Вільні без указання прозвішча аўтара кнігу Іпація Пацея «Справедливое описанье поступку и справы сынодовое и оборона згоды и едности свершенное, которая ся стала на сыноде Берестейском в року 1596». Мяркуючы па загалоўку, кніга гэта была адказам на выдадзеную праваслаўнымі ў Кракаве ў 1597 г. на польскай мове пратакольную справаздачу аб чатырохдзённай рабоце антыуніяцкага сабора. Кніга Пацея была раскуплена і знішчана праваслаўнымі.
Адначасова з Іпаціем Пацеем Скарга ў мэтах юрыдычнага абгрунтавання царкоўнай уніі выдаў на польскай мове кнігі «Брэсцкі сінод» (Вільня, 1596) і «Абарона Брэсцкага сінода» (Кракаў, 1597), якія Пацей адразу ж пераклаў на беларускую мову і выдаў у Вільні ў 1597 г. пад агульным загалоўкам «Описанье и оборона собору руского Берестейского». У іх П. Скарга выказвае радасць з выпадку царкоўнага аб'яднання і абараняе уніяцкі сабор з тэарэтычнага, гістарычнага і практычнага пунктаў погляду. У тэарэтычным аспекце ён зноў абгрунтоўвае каталіцкае веравучэнне аб гегемоніі папы рымскага ў хрысціянскай царкве; у гістарычным – імкнецца даказаць пераемнасць каталіцкіх традыцый у праваслаўнай царкве і разам з тым прадставіць заключаны царкоўны саюз як аднаўленне даўнейшага царкоўнага адзінства, якое ў апошні раз было дэкларавана Фларэнтыйскім саборам (1439). А таму і Брэсцкая унія ў яго інтэрпрэтацыі паказваецца як працяг Фларэнтыйскай, а не штосьці новае. Што датычыцца практычнага аспекту, то тут Скарга, не шкадуючы абяцанняў, малюе унію як праяўленне бескарыслівай пастырскай апекі папы рымскага над занядбанымі і трапіўшымі ў бяду па віне візантыйскіх патрыярхаў праваслаўнымі. Ён красамоўна дэкларуе маральныя і матэрыяльныя выгоды, якія, на яго думку, будзе мець ад уніі праваслаўнае насельніцтва, абяцае не парушаць яго нацыянальных звычаяў і царкоўных абрадаў. Намагаючыся апраўдаць унію і рэнегацтва праваслаўных епіскапаў, Скарга абвінавачвае праціўнікаў уніі не толькі ў ерасі, але і ў непаслушэнстве каралеўскай уладзе, у схільнасці іх «до бунтов на урады, от Бога постановеные».
Натуральна, што абаронцы праваслаўнага веравызнання не маглі не даць належнага адпору уніятам. Разгарэлася вострая рэлігійна-палітычная барацьба. На новую кнігу Скаргі пасыпаліся шматлікія рукапісныя і друкаваныя адказы з Вільні, Львова, Астрога, Афонскага манастыра і нават ад усходніх патрыярхаў. Кожны з апанентаў Скаргі імкнуўся даць сваё разуменне уніі, адстаяць свой пункт гледжання і схіліць да яго думку не толькі праваслаўнага насельніцтва, але і дзяржаўных колаў.
Першым, найбольш значным і пераканаўчым адказам на выступленне П. Скаргі з'явілася кніга Хрыстафора Філалета на польскай мове «Апокрисис, албо Отповедь на книжкы о соборе Берестейском…» (Вільня, 1597). У 1598 г. яна была перавыдадзена ў Астрозе ў перакладзе на царкоўнаславянскую мову. «Апокрысіс» X. Філалета (пад гэтым псеўданімам, як мяркуюць даследчыкі, выступіў па даручэнні князя Канстанціна Астрожскага валынскі пратэстант Марцін Бранеўскі) – выдатны твор антыуніяцкай публіцыстыкі. Напісаны чалавекам вялікай эрудыцыі, ён вылучаецца сваёй энцыклапедычнай фундаментальнасцю, кампазіцыйнай зладжанасцю, лагічнасцю выкладу і высокімі мастацкімі вартасцямі. Апіраючыся на факты, аўтар «Апокрысіса» пераканаўча паказаў, што царкоўны саюз уніяцкіх епіскапаў з «рымскімі рыбаловамі» быў абумоўлены чыста зямнымі інтарэсамі, а менавіта настойлівым жаданнем епіскапаў дабіцца гарантаваных матэрыяльных выгод, высокіх дзяржаўвых пасад, рэлігійных прывілей і палітычных правоў. Філалет падкрэслівае, што уніяцкіх епіскапаў, як і самога папу рымскага, цікавіла не царкоўна-рэлігійная ісціна, не пытані веравызнання і маралі, не рэлігія сама па сабе, а перш за ўсё тая крыніца даходаў, з якой можна і «есть што скубти». Добра ведаючы царкоўную і свецкую гісторыю, Філалет у сваім выкрыцці Ватыкана шырока выкарыстаў меркаванні, разважанні многіх лацінскіх і грэчаскіх аўтараў – агульнапрызнаных аўтарытэтаў. Ён пісаў перакаваўча, ярка і вобразна. Каб зрабіць мову свайго твора больш жывой, аўтар часта выкарыстоўваў багаты арсенал літаратурных і фальклорных мастацкіх сродкаў. Ён заўсёды да месца ўключаў у тэкст авекдатычныя гісторыі, байкі, сатырычныя бытавыя замалёўкі, прыказкі і прымаўкі, афарызмы, ёмістыя эпітэты і параўнанні. З літаратурнага пункту гледжання «Апокрысіс» – адна з цікавых і яркіх старонак антыуніяцкай публіцыстыкі канца XVI ст. Невыпадкова ндаследчыкі лічаць яго адным з лепшых твораў сатырычнай літаратуры таго часу. Востры сваім выкрывальным пафасам і пераканаўчы логікай падачы матэрыялу «Апокрысіс» прынёс шмат непрыемнасцей апалагетам уніяцка-каталіцкага лагера. Вось чаму, каб нейтралізаваць уплыў «Апокрысіса» на народныя масы і выратаваць царкоўвую унію ад развалу, яе ідэолагі пачалі скупляць і знішчаць кнігу. У выніку такога ўзаемнага знішчэння кніг значная частка твораў палемічнай публіцыстыкі канца XVI – першай паловы XVII ст. вядома толькі па назвах.
Значны след у развіцці палемічнай публіцыстыкі першай чвэрці XVII ст. пакінуў архімандрыт віленскага Святадухаўскага манастыра, рэктар брацкай школы Лявонцій Карповіч (1580–1620). Нарадзіўся ён на Піншчыне ў сям'і свяшчэнніка. Адукацыю атрымаў, відаць, дзесьці ў адной з валынскіх школ князя Астрожскага. Яго імя ў літаратуры стала вядома з 1610 г., калі ён адрэдагаваў і выдаў на польскай мове знакаміты «Трэнас» М. Сматрыцкага. За выданне гэтай антыуніяцкай кнігі ён па дэкрэце караля Сігізмунда III Вазы быў зняволены на два гады ў турму. Пяру Л. Карповіча належаць тры выдадзеныя ў свой час брацкай друкарняй «казанні» – «Казанье двое» (Іўе, 1615) і «Казанье на погребенне князя В.В. Голицина» (у перакладзе на польскую мову выдадзена ў Вільні ў 1619 г.). Акрамя таго, ён напісаў прадмову да выдадзенай у 1620 г. у Вільні кнігі інака Фікарыя «Вертоград душевный» і прадмову да перакладу тлумачэнняў Златавуста на «Отче наш». З рукапісных твораў Карповіча вядомы казанне «В неделю пред рождеством Христовым» і некалькі лістоў за 1619 г., пасланых ім ад імя віленскага брацтва львоўскаму брацтву і манахам на Афон. Казанні, гэта значыць словы, Карповіча вылучаюцца ўзвышаным, напышлівым, тыпова барочным стылем. Яны глыбока эмацыянальныя і прасякнуты духам царкоўнай ідэалогіі. Катэхізісная форма пытальна-адказнай падачы матэрыялу, рытарычныя фігуры, анафарычныя пачаткі сказаў, шырокае выкарыстанне рэлігійнай сімволікі, вобразных параўнанняў надавалі творам дынамічнасць і эмацыянальна ўздзейнічалі на чытача і слухача. Пісьменнік імкнуўся выклікаць у чытача глыбокія разважанні пра сэнс жыцця і змагаўся з пункту гледжання хрысціянскіх ідэалаў за маральную чысціню чалавека. Адсюль у яго такая цяга да царкоўнай і свецкай дыдактыкі як сродку грамадскага выхавання.
За час свайго існавання царкоўна-палемічная публіцыстыка, якая ўключала адкрытыя лісты, звароты, памфлеты, палемічныя трактаты і іншыя віды творчасці, прайшла складаны і супярэчлівы шлях развіцця. У ёй наглядаліся ўзлёты і спады, ідэйна-мастацкі рост і таптанне на месцы вакол адных і тых жа багаслоўска-дагматычных пытанняў. I тым не менш, будучы накіраванай супраць экспансіянісцкіх імкненняў Ватыкана, супраць польска-каталіцкай агрэсіі, якія б формы тая ні прымала, царкоўна-палемічная публіцыстыка адыграла станоўчую ролю ў гісторыі. Узнікшы ва ўмовах абвостранай антыфеадальнай і антыкаталіцкай барацьбы беларускага і ўкраінскага народаў у канцы XVI ст., яна стала на абарону іх нацыянальна-рэлігійных правоў, упісала яркую старонку ў развіццё іх грамадска-палітычнай думкі і літаратуры. На працягу больш чым паўстагоддзя яна карысталася вялікай папулярнасцю ў шырокіх колах грамадскасці, для якой яна выконвала функцыю вострай ідэалагічнай зброі ў нялёгкай і няроўнай барацьбе. Царкоўна-палемічная публіцыстыка канца XVI – першай паловы XVII ст. – гэта цэлы перыяд у развіцці беларускай літаратуры. Будучы яшчэ сінкрэтычнай па змесце і ў значнай ступені звязанай з сярэдневяковай ідэалогіяй, яна пракладвала шляхі для дэмакратызацыі і гуманізацыі літаратуры, садзейнічала ўзмацненню яе крытычнага пафасу і сувязей з фальклорам, узбагачала яе новымі мастацка-выяўленчымі сродкамі.
2. Мялецій Сматрыцкі
Творчасць Мялеція (свецкае імя Максім Герасімавіч) Сматрыцкага займае адно з вядучых месц у літаратурным працэсе Беларусі канца XVI – першай паловы XVII ст.
Сматрыцкі нарадзіўся ў першай палове 1577 г. у сям'і гарадскога пісара Герасіма Данілавіча Сматрыцкага ў невялікім мястэчку Смотрыч на Падоллі. Бацька Мялеція быў для свайго часу чалавекам вельмі адукаваным, ведаў некалькі замежных моў, таму і звярнуў на сябе ўвагу князя Канстанціна Астрожскага, які прапанаваў яму месца рэктара ў Астрожскай школе. Пачатковую адукацыю Мялецій атрымаў пад непасрэдным кіраўніцтвам бацькі і грэка Кірыла Лукарыса, які скончыў Падуанскі універсітэт, быў выдатным грамадскім і рэлігійным дзеячам, а з 1612 г. – канстанцінопальскім патрыярхам. Князь Астрожскі заўважыў выдатныя здольнасці Максіма Сматрыцкага да навукі і ў другой палове 90-х гг. XVI ст. накіраваў яго на філасофскі факультэт у Віленскую езуіцкую акадэмію, якую ён і скончыў каля 1601 г. (па іншых меркаваннях, Сматрыцкі вучыўся там у 1601–1604 гг.). У 1601 г. па пратэкцыі князя Астрожскага Максім становіцца настаўнікам маладога беларускага магната Багдана Саламярэцкага, якога дагэтуль вучыў Л. Зізаній. Для паглыблення ведаў вучань з настаўнікам едуць за мяжу. Як сведчыць сам Сматрыцкі ў «Апалогіі», ён «правёў маладыя гады пры грабніцы Лютэра ў Лейпцыгскім і Вітэмбергскім універсітэтах», якія ў тыя часы былі запалонены рэфарматарскімі ідэямі Лютэра, Кальвіна, Цвінглі. Такім чынам, Мялецій Сматрыцкі быў рознабакова адукаваным чалавекам, які пазнаёміўся са здабыткамі еўрапейскай культуры, меў шырокі светапогляд і багаты навуковы багаж. Вярнуўшыся на радзіму каля 1607 г., Мялецій некаторы час правёў у маёнтку князя Саламярэцкага, часта наведваў Мінск, дзе, як сведчаць яго сучаснікі, карыстаўся аўтарытэтам сярод простага люду, «які сыходзіўся да яго, як да аракула». У хуткім часе Мялецій накіроўваецца ў віленскае праваслаўнае брацтва. Тут ён знаёміцца з выдатным дзеячам беларускай культуры, пісьменнікам-палемістам Лявонціем Карповічам, становіцца яго верным паплечнікам.
Першым друкаваным творам пісьменніка-палеміста, які дайшоў да нашага часу, быў «Антыграфі» (1608) – твор, накіраваны супраць кніг уніяцкага мітрапаліта Іпація Пацея «Ерасі» і «Гармонія» (1608), у якіх не толькі закраналіся пытанні рэлігійнай дагматыкі, але і падымаліся праблемы дзяржаўна-палітычнага характару. «Антыграфі» пачынаецца эпікграмай на герб князёў Астрожскіх, дзе аўтар удала выкарыстоўвае багатую метафарычвую сімволіку зор, прамянёў, а таксама паэтычную тропіку стылю барока. Зыходзячы з тагачасных палітычных умоў, Сматрыцкі прысвяціў свой твор уніяту Янушу Астрожскаму. Гэта было выклікана тым, што звычайна творы, напісаныя супраць таго ці іншага лагера, скупляліся апазіцыяй і знішчаліся. Такім чынам, прысвячэнне адыгрывала ролю не толькі ўслаўлення таго ці іншага князя – гэта, перш за ўсё, быў неабходны ў той час крок дзеля захавання кнігі.
Найбольш значны твор М. Сматрыцкага «Трэнас» («Плач») выйшаў у 1610 г. на польскай мове пад псеўданімам Тэафіл Арталог (Багалюб Праўдаслоў), бо ўсякаму, хто падпісаў бы сваё сапраўднае імя пад такім творам, пагражала небяспека апынуцца ў турме, што, напрыклад, і здарылася з Лявонціем Карповічам, рэдактарам і карэктарам гэтага выдання, які па загадзе караля быў абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе. На дзевяць гадоў была закрыта брацкая друкарня ў Вільні, дзе друкаваўся «Трэнас», адабрана і спалена вялікая колькасць экземпляраў, а таму, хто асмеліўся б купляць ці распаўсюджваць твор, пагражаў штраф у 5000 «червоных злотых». Кніга з'явілася ў даволі нязручны для караля Сігізмунда III момант. Менавіта вясной і летам 1610 г. ён дамагаўся абрання на маскоўскі трон каралевіча Уладзіслава. «Трэнас» жа красамоўна сведчыў аб перспектывах ваенна-палітычнай інтэрвенцыі польскай магнатэрыі. Пачынаецца «Трэнас» паводле тагачаснай традыцыі, эпікграмай на герб дому Вішнявецкіх, у якой, як і ў папярэднім прысвячэнні да «Антыграфі», таксама выкарыстоўваецца барочная метафарычная сімволіка. Твор складаюць дзве прадмовы і дзесяць раздзелаў, якія ўмоўна можна падзяліць на тры ідэйна-тэматычныя групы: два пачатковыя раздзелы найбольш ярка раскрываюць талент палеміста-мастака; трэці і чацвёрты раздзелы ўяўляюць сабою своеасаблівую энцыклапедыю выказванняў старажытных багасловаў і філосафаў пра кіруючую ролю рымскага папы. Шэсць апошніх вырашаюць у большасці сваёй праблемы рэлігійна-дагматычнага характару. Менавіта першыя два раздзелы сведчаць аб пісьменніцкай сталасці Сматрыцкага, які дасканала авалодаў паэтыкай стылю барока. Апісваючы сучасны яму стан праваслаўнай царквы, Мялецій выкарыстоўваў народна-паэтычную, міфалагічную і біблейскую сімволіку: «Рукі мае ў аковах, ярмо на шыі, путы на нагах, ланцугі на клубах, меч з двух бакоў востры над галавою, вада пад нагамі глыбокая, няўгасны агонь па баках, адусюль стогны і енкі, адусюль страх і праследаванні».
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
