13136-1 (661304), страница 3
Текст из файла (страница 3)
Такім чынам, у даследчыкаў з'явілася магчымасць не толькі даволі дакладнай рэканструкцыі знешняга выгляду кафляных печаў, але і вызначэння прыблізнага месца размяшчэння печаў у палацы. Названыя рэканструкцыі знайшлі практычнае выкарыстанне ў часе стварэння праекта аднаўлення замка. Тут жа каля паўночнай сцяны пад адтулінай смеццеправода знойдзена яма - сметніца XVII ст.
Каля паўднёвай сцяны замка культурны пласт не такі магутны і багаты на знаходкі. Ен часткова быў перемешаны пры будаўніцтве каля сцяны мураванай стайні XVII - XVIII стст.
Спецыфіка культурных наслаенняў каля заходняй сцяны звязана таксама з размяшчэннем тут не існуючых зараз пабудоў, якія прымыкалі да сцяны, а галоўнае, з наяўнасцю ўвахода ў замак. Якраз па абодва бакі дарогі, якая вядзе да ўвахода, зафіксаваны шчыльны, значны па таўшчыні, з добрай стратыграфіяй і са значнай канцэнтрацыяй знаходак слой.
Прычына інтэнсіўнага нарастання слою менавіта ў гэтым месцы бачыцца ў клопаце гаспадароў аб чысціні замкавага двара. Біты керамічны посуд, іншыя сапсаваныя рэчы калі не выкідалі праз вокны за муры, то выносілі за брамную вежу. Культурны слой у двары нязначны, тут у XVII ст. паклалі брукоўку. Толькі каля паўднёвай сцяны ў двары, дзе з XVII ст. дзейнічала кухня, сфарміраваўся даволі значны культурны пласт (да 2 метраў) са шматлікімі знаходкамі.
Гісторыя замка тесна звязана з гісторыяй самаго жыцця пасёлка Мір. Мірскі замак ў свой час быў моцным ваенным збудаваннем, дзе знайшлі сваё месца амаль ўсе вядомыя элементы сярэднявечча і мясцовыя традыцыі замкавага дойлідства /4/.
Блізкімі па стылю былі прыватнаўласніцкія замкі ў Любчы (1580-ыя гг.) і Гераненах (пабудаваны на рубяжы XV i XVI стст. па загаду В. Гаштольда). Як і пры пабудове Мірскага замку архітэктары выкарыстоўвалі мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства.
З XVI ст. магнаты імкнуліся будаваць замкі па прыкладу заходнееўрапейскай архітэктуры. Гэтаму спрыяла тое, што многія з іх самі выязджалі замяжу і мелі магчымасць непасрэдна пазнаёміцца з дасягненнямі заходніх майстроў. Так, Мікалай Радзівіл Сіротка вандраваў па краінах Еўропы, быў у Італіі, зрабіў пілігрымку ў Ерусалім, пра што напісаў асобную кнігу. Па яго запрашэнню на Беларусь з Італіі прыехаў славуты майстра Ян Марыя Бернандоні. Па праектам Бернардоні былі ўзведзены замак, касцёл і калегіум езуітаў.
Адначасова пачалася перабудова ўсяго горада. Па апошняму слову еўрапейскай тэхнікі Несвіж быў акружаны валамі і басціёнамі. Яго планіроўка атрымала рэгулярны стан. Знаходжанне вуліц, плошч, асноўных будынкаў падчынялася абарончым задачам. Да нашых дзён засталіся толькі 2 такіх будынка, прадстаўляя вялікі інтарэс, - Слуцкая брама і вежа Замкавай брамы.
Нясвіжскі замак, які дайшоў да нашага часу, быў пабудаваны ў 1583г. на месцы былога драўлянага, даволі вялікага і багатага будынка, з’явіўшагася яшчэ ў 1520г., а потым перабудаванага ў 1547г. Мікалаем Радзівілам Чорным для атрымання свайго рода княскага тытулу. Нясвіжскі замак – адзін з цікавейшых архітэктурных помнікаў Несвіжа, сярэднявечны феадальны замак, які пасля некалькіх перабудоў ператварыўся ў палаца - замкавы ансамбль /14, с. /.
Спачатку замак быў з ўсіх старон акружаны вадой. Патрапіць на яго тэрыторыю можна было толькі па разборнаму драўлянаму масту, які пад час нападаў ворагаў прыбіралі, і замак тады аказваўся на востраве і ператвараўся ў недасягальную крэпасць. Замкавыя брамы былі двухпавярховымі. Над імі ўзвышалася дазорная вежа. Вежа с аркай, вядучай ва ўнутранны галоўны двор, і цэнтральны корпус палаца – замкавага ансамбля былі на адной асі, что гаворыць аб сіметрыі. Калі ўвайсці праз арку і наступны за ёй длінны танель у двор і спыніцца супраць галоўнага будынка ансамбля, можна ўбачыць кальцо, якое створана каменнымі будынкамі.
Акрамя галоўнага ці параднага двара, існуе яшчэ два маленькіх: гаспадарчы і інтымны. У галоўны двор выходзіць парадны ўваход цэнтраьнага корпуса. У XVIII ст. ён быў дабудаваны да чатырох паверхаў, апрацаваны рэльефнымі дэкарацыямі, скульптурнымі ўстаўкамі і г.д. Галоўннае месца ўпрыгожвалі гербы Радзівілаў, ваенныя эмблемы і прыгожы арнамент, створаныя ў стылі барока.
Цэнтральны корпус канешне ж займалі самі Радзівілы. Па леваму баку ад яго знаходзілася трохпавярховы казарменны будынак з высокай дазорнай вежай, а па праваму – двухпавярховы гаспадарчы будынак. Раздраблёныя спачатку корпусы пазней перабудоўваліся, дапаўняліся архітэктурнымі прыбудоўкамі і нарэшце атрымалі замкнуты парадны двор. А з задняга боку галоўнага будынка з’явілася двухпавярховая прыбудоўка з тэрасай і дзвюмя вуглавымі вежамі. На галоўным двары прыцягвае позірк цікавы калодзеж – лепшы прыклад майстэрства простых беларускіх таленавітых людзей.
Гальшанскі замак - яшчэ адзін прыклад прыватнаўласніцкага замку. Першыя мураваныя пабудовы маглі быць тут узведзены яшчэ ў канцы XV ст., калі ў замку адбываліся з'езды найбольш уплывовых магнатаў Вялікага княства Літоўскага. Тады замкам валодалі князі Гальшанскія. Але ў 1555 г. апошні прадстаўнік роду біскуп Павел Гальшанскі памёр. У канцы XVI ст. яго маёмасць перайшла да Паўла Сапегі. Ён пачаў будаўнічыя работы на рацэ Лусце. Замак будаваўся як шыкоўная рэзідэнцыя ў стылі галандскага маньерызму. Сцены пакрываў фрэскавы роспіс, творы жывапісу і партрэты прадстаўнікоў роду. Падлогі замку былі выкладзены з фігурных разнакаляровых керамічных плітак /3, с. 3 -7/.
У XVI - XVII стст., калі ў еўрапейскіх краінах распаўсюджваецца бастыённая сістэма фартыфікацый, будуецца бастыённы замак у Заслаўі. У дваццатыя гады XVII ст. па загаду князя Сямёна Сангушкі ўзводзіцца Смалянскі замак. Замкавае дойлідства аказала вялікі ўплыў і на царкоўнае будаўніцтва. У XV - XVII стст. на Беларусі ўзводзяцца так званыя ўмацаваныя храмы: Сынкавіцкі храм, Маламажэйкаўская царква, Камайскі касцёл, збор у Заслаўі і г. д.
У XVIII ст. новыя замкі ўжо не будаваліся. Некаторыя прыйшлі ў заняпад. Але замкава-палацавыя комплексы раўніва аберагаліся і ўзнаўляліся сваімі гаспадарамі. Унутраныя пакоі аздабляліся ўпрыгожваннямі ў стылях барока і ракако. Па сведчанню крыніц, замкам, тым не менш, прыходзілася выконваць абарончыя функцыі. Так, пад час Вялікай Паўночнай вайны адзін са шведскіх жаўнераў пісаў пра замак у Нясвіжы: "Гэты замак лічыцца найлепшым у Польскім каралеўстве, ён умацаванычатырма каменнымі вежамі, якасна збудаванымі. Здаецца кожная дэталь гэтага замку прызначана для абароны…" /7, с. 150/.
Такім чынам, мы можам вылучыць наступныя этапы замкавага дойлідства на беларускіх землях у XIV - XVIII стст.:
XIV - XV cт. - развіццё дзяржаўнага і гарадскога замкабудавання;
канец XV - XVIII стст. - развіццё прыватнаўласніцкага замкабудавання.
Першы этап характарызаваўся паступовым пранікненнем у замкавае дойлідства Беларусі заходнееўрапейскіх рысаў. Разам з тым, пераважалі мясцовыя рысы архітэктуры. На другім этапе замкабудаванне Беларусі канчаткова набыло агульнаеўрапейскія рысы, хаця мясцовыя традыцыі мураванага дойлідства працягвалі існаваць і аказваць значны ўплыў на замкавую архітэктуру. У XVII - XVIII стст. замест ізаляванага комплекса з сістэмай умацаванняў узнікаюць дварцовыя пабудовы з адкрытай кампазіцыяй.
Глава ІІ. Замкі ў культурнай і гістарычнай прасторы Беларусі XIV - XVIII стст.
Жыццё чалавека працягваецца некалькі дзесяцігоддзяў. Жыццё яго твораў можа працягвацца стагоддзі і тысячагоддзі. Але іх лёс цалкам звязаны з чалавечым існаваннем. Як жа праходзіла жыццё замкаў? Якую ролю яны адыгрывалі ў існаванні нашых продкаў? Як ўжо было сказана вышэй, галоўная функцыя замкаў з самага пачатку была заключана ў абароне ад ворагаў. Іх будаўніцтва было справай дарагой і адказнай. Ніжэй прыведзены прыклад працы майстроў-дойлідаў.
На працягу амаль усяго сярэднявечча асноўная колькасць мураваных і драўляных збудаванняў на Беларусі ўзводзілася мясцовымі рамеснікамі, што ўваходзілі ў склад будаўнічых арцеляў. На тэрыторыі Беларусі мясцовыя самастойныя будаўнічыя арцелі вядомы з XII ст. Існавалі яны і пазней, нават у першай палове XX ст. Звычайна арцель складалася з некалькіх дзесяткаў (да трыццаці чалавек) высокакваліфікаваных муляраў і некалькіх цесляроў, якія падчас будаўніцтва падмуркаў і дахаў рабілі рыштаванні, будаўнічыя прылады, вокны і дзверы, драўляныя канструкцыі, а таксама з майстроў па вырабе цэглы і нарыхтоўцы вапны. Майстры-цагельнікі мецілі сваю прадукцыю спецыяльнымі знакамі, меткамі або клеймамі. Па іх можна прасачыць сувязі паміж рознымі арцелямі будаўнікоў.
Спачатку выбіралася месца для пабудовы. Для замкаў звычайна падбіралі пагоркі, адкуль яго было добра відаць здалёк, ужо на падыходзе да горада. На будаўнічай пляцоўцы, недалёка ад месца будоўлі, за год - два да яе капалі яміну, у якой гасілі вапну. Такія ямы знойдзены пры раскопках храмаў у Мінску і Ваўкавыску. Калі вапна была гатова, з дапамогай шнура і мернага сажня вызначалі на зямлі план і пачыналі капаць ямы пад падмуркі. Капалі зямлю драўлянымі рыдлеўкамі, краі якіх былі акаваны жалезам. Пакуль ішлі земляныя работы, на вазах падвозілі камяні для падмуркаў, пясок і ваду для рошчыны, абпаленую цэглу, якую складалі штабялямі ў пэўным парадку. Дарэчы, такія штабялі цэглы, падрыхтаванай да будаўніцтва, археолагі знайшлі ў Ваўкавыску. Недалёка ад цэглы ляжалі шліфаваныя камяні для аздобы фасадаў.
Муры Мірскага замку
Пасля таго як былі выкапаны равы для падмуркаў, пачыналі будаваць. У XI і пачатку XII ст. у аснову падмуркаў у Полацку закладвалі драўляныя бэлькі-лагі, на перакрыжаваннях іх замацоўвалі жалезнымі каванымі цвікамі кастылямі. Потым ад гэтага адмовіліся і падмуркавыя равы проста засыпалі невялікімі камянямі больш-менш аднолькавага памеру і залівалі вапнавай рошчынай. Затым браліся за справу муляры. Памочнікі падносілі ім цэглу патрэбнага памеру і рошчыну ў драўляных начоўках. Ваду падавалі ў цэбарах. Маляры карысталіся металічнымі кельнямі. Такая кельня XVI - XVII стст. знойдзена падчас раскопак на Старым замку ў Гродна. Па форме яна нагадвае наканечнік дзіды і выкавана з аднаго металічнага кавалку.
Адначасова з мурамі раслі драўляныя рыштаванні вакол іх. Яны значна адрозніваліся ад сучасных, бо не прывязваліся да муроў, а мацаваліся так, што канцы брусоў насцілаў закладваліся непасрэдна ў муроўку. Пасля заканчэння будаўніцтва іх адразалі альбо вымалі. Зрэдку адтуліны ад іх закладвалі, але ў большасці выпадкаў яны заставаліся і імі можна было карыстацца, каб выставіць рыштаванні для рамонту будынка. На Беларусь такія рыштаванні існавалі да XVII ст.
Будаўніцтва вялося толькі ў цёплы перыяд года. Невялікую бажніцу маглі ўзвесці за адзін сезон, а замак сярэдніх памераў - за два-тры гады. На зіму незакончаныя сцены пакрывалі тоўстым слоем вапнавай рошчыны і пакідалі да вясны. Падавалі рошчыну, ваду і цэглу на рыштаванні па лесвіцах і на спецыяльных блоках з дапамогай вяровак. Падобныя сістэмы блокаў добра відаць на гравюры Францішка Скарыны з выдання 1518 г., дзе ён адлюстраваў тагачаснае буданіцтва. Побач рамеснікі абчэсвалі кавалкі колатага камення, выраблялі з іх блокі для пабудовы сцен.
Акрамя прафесійных майстроў, праца якіх, відавочна, неблага аплочвалася, на будаўніцтва замкаў прыцягваліся сотні, калі не тысячы чарнарабочых. А. Г. Кіркор прыгадваў, што на Беларусі існавала пракляцце: "Штоб табе ходиць у Вильно горы капаци" /6, с. 140/. Жыхары Гродна выконвалі спецыяльную "гарадавую" павіннасць: на працягу шэсцідзесяці дзён яны працавалі на аднаўленні ўмацаванняў - "украінных замкаў", у тым ліку Віленскіх. Для ваенна-фартыфікацыйных работ у самім Гродна прыцягваліся жыхары Ваўкавыску /13, с. 31/. Работы па аднаўленню праводзіліся штогод. Інакш, замкавыя ўмацаванні маглі прыйсці ў нягоднасць. Гэта асабліва тычылася драўляных пабудоў. Дрэва хутка старэе, гніе, асабліва ў месцах, дзе блізка знаходзяцца рэзервуары з вадой. Будаваць замкі далёка ад вады таксама не мела сэнсу - пад час аблогі абаронцы маглі загінуць ад смагі.
Відавочна, што дзяржаве прыходзілася несці вялікія выдаткі на будаўніцтва і ўтрыманне замкаў нават у мірныя часы. У ваенны час фартыфікацыі маглі знішчацца ўшчэнт. Рэчыцкі стараста М. Буйвід заклаў у 1593 г. тры свае сёлы з фальваркамі за 1000 коп гроўшаў, каб адрамантаваць замак. Таму ўладам прыходзілася шукаць дадатковыя сродкі. Так, на патрэбы Аршанскага замку ішла частка прыбыткаў мясцовых васкабойні і гасціннага двара. На патрэбы Рэчыцкага замку ішлі ўсе прыбыткі ад мясцовых мытніцы, мядовай, піўной і віннай корчмаў. Акрамя таго, жыхары Рэчыцы давалі дзяржаўцу кожнага дзесятага асятра (ці любую іншую рыбу). Нават зняволеныя, што знаходзіліся ў вежы, плацілі па чатыры грошы /13, с. 71 - 74/.
Цяжка сказаць, ці выконвалі простыя жыхары свае абавязкі з вялікай ахвотай. Мне падаецца, што абарончыя магчымасці замкаў перавялічваюцца сучаснікамі. Напрыклад, замкі-кастэлі хутчэй за ўсё утрымоўвалі пад час аблогі толькі гарнізон. Мірныя жыхары хаваліся ў навакольных лясах. Каб стымуляваць працу мірнага насельніцтва, улады ўключалі спецыяльныя артыкулы ў прывілеі на Магдэбургскае права. Усё тыя ж жыхары Рэчыцы павінны былі ахоўваць замак, забяспечваць яго дровамі, рамантаваць і ўзводзіць новыя пабудовы. Грамата 1498 г., дадзеная мяшчанам Полацка, вымагала несці ваенную павіннасць на карысць горада і клапаціцца аб умацаваннях /13, с. 112 - 113/.
Я лічу, што вялікія прывілеі, якія надаваліся гарадам і мястэчкам з Магдэбургскім правам, былі ў першую чаргу разлічаны на вызваленне дзяржаўнай скарбніцы ад затрат на аднаўленне фартыфікацый. Такім чынам, факт шырокага распаўсюджвання Магдэбургскага права ў канцы XIV - XVIII стст. часткова тлумачыцца фінансавымі праблемамі дзяржавы, а не проста клопатам аб развіцці рамяства і гандлю. Будаўніцтва замкаў ускосна ўплывала на палітыку вялікага князя, буйных феадалаў і дзяржавы ў цэлым. Прыняцце Магдэбургскага права дазваляла мяшчанам надалей паспяхова развіваць эканоміку сваіх гарадоў.
Арганізацыя работ па аднаўленню замкаў вялася магістратамі па-рознаму. Напрыклад, у Магілёве праца па рамонту гарадскога валу здзяйснялася наступным чынам. Магістрат мабілізоўваў "слуг мескіх", сотнікаў, дзесятнікаў і "паспалітых". Яны распараджаліся грашыма, якія горад ахвяраваў на рэстаўрацыю. У іх кампетэнцыі знаходзіліся пытанні закупу будаўнічых матэрыялаў, падрыхтоўкі інструментаў, арганізацыі рабочай сілы і спецыялістаў у ваенна-інжынернай справе. Асноўны цяжар працы палягаў на сотні. Ім выдавалася "картка", у якой загадзя апісваліся тэрміны, характар і аб'ём работ. Гэта дапамагала пазбегнуць прастояў, рэгламентавала і дысцыплінавала ўвесь працэс будаўніцтва. Магістрат таксама наймаў за плату дадатковых рабочых, якія выконвалі самую розную працу - наразалі і клалі дзёрн, заточвалі калы і г. д. Кіравалі імі дзесятнікі. Рытм працы стымулявалі музыкі. На кожным надзеле меўся свой "добыш" (барабаншчык), які "бубніў", ствараючы лёгкую для працы атмасферу/13, с. 75 -76/.
Але не паўсюдна справа была так добра арганізавана. У Мазыры пасля атрымання Магдэбургскага права ў 1577 г. жыхары сутыкнуліся са злоўжываннем замкавай адміністрацыі. Горад знаходзіўся недалёка ад Украіны, дзе дзейнічалі казакі. Мясцовыя сяляне заўсёды мелі магчымасць пакінуць свае воласці пайсці на поўдзень, каб пазбавіцца феадальнага ўціску. Пры такіх умовах асноўны цяжар па аднаўленню замка ляжаў на мяшчанах. У 1601 г. драўляны замак выгараў ушчэнт. У 1609, 1611 і 1613 гг. праблему ўзнаўлення Мазырскіх фартыфікацый разглядаў сейм. Але мяшчане неахвотна ахвяравалі свае сілы і сродкі. Таму для тых, хто імкнуўся пазбегнуць працы і выдаткаў, накладваўся спецыяльны штраф у сорак грыўняў (пазней ён быў падвоены). У выніку, 3 кастрычніка 1615 г. мяшчане на чале двух бурмістраў паўсталі. Яны напалі з харугвамі, мушкетамі і іншай зброяй на замак і пачалі аблогу. У горад пад пагрозай смерці забараняўся ўезд шляхты. Барацьба працягвалася да 1622 г., пакуль у справу не ўмяшаліся цэнтральныя ўлады /13, с. 104 - 105/.
Пераход гарадскіх умацаванняў пад апеку магістратаў у значнай ступені адбіўся і на архітэктуры гарадскіх замкаў. Павялічыліся памеры фартыфікацый, бо мяўчане клапаціліся і пра сваё месца. У Гродна для гарадскога апалчэння быў узведзены асобны замак. З'явіліся спецыяльныя выемкі, у якіх гараджане маглі хавацца пад час аблогі.
Прыватнаўласніцкія замкі таксама патрабавалі вялікіх выдаткаў. Юрый Іллініч пры ўзвядзенні Мірскага замку быў вымушаны спачатку пабудаваць цагельні ў вёсках Пропашы і Бірбашы. Вапну вазілі са Свержаня. У адно месца звозілі сотні кіламетраў палявога камення, які патрэбна было загадзя нарыхтаваць, потым абчасаць і адсарціраваць па памерах /13, с. 135/.
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
