65 (641408), страница 2
Текст из файла (страница 2)
Потенсиал рягибляр, щятта инновасийа йолу иля инкишаф етмякдя олан юлкялярин рягабят эцъцнц артыра билярляр. Бу мягсядля онлар игтисадиййатын йцксяк технолоэийалар бюлмясиня вя бу кими мцяссисяляря хариъи инвестисийа гойулушуна мящдудиййяти азалтмаьа чалышаъаглар.
Принсипиал тядбирлярдян бири инкишаф етмякдя олан юлкялярдя йерли фирмаларын капиталында хариъилярин иштирак пайына гойулмуш мящдудиййятин арадан эютцрцлмясидир. Бурада щямчинин, нязярдя тутулур ки, идхалы явяз едян сащяляря хариъдян инвестисийа ахыныны стимуллашдыран ялавя тядбирляр щяйата кечирилсин. Беля ки, игтисадиййатын ачыг олмасы идхалы явязетмя проблемини кяскинляшдирир. Диэяр тяряфдян, капитал идхалында рягиб юлкялярин парламентляринин вя щюкумятляринин интеллектуал мцлкиййяти мцдафия едян ганунлары тезликля гябул етмяляри дя бюйцк ящямиййят кясб едя биляр.
Азярбайъан юзцнцн инвестисийа сийасятинин щазырлайаркян нязяря алмалыдыр ки, онун ясас рягибляри, бир гайда олараг, хариъи инвестисийанын ъялб олунмасында биринъи мярщяляни кечмишляр. Буна эюря дя онлар хариъи капитала мцнасибят сийасятиндя йени аддымлар ата билярляр: биринъиси, хариъи инвесторлар цчцн гцввядя олан стимуллар вя эцзяштлярдя дяйишикликляр апара биляр вя бу дяйишикликляр йалныз хариъи йох, щям дя дахили инвестисийа гойулушуну стимуллашдырма механизминя кечмякдя юзцнц якс етдирмялидир. Икинъиси, рягабят апаран юлкяляр, шцбщясиз, хариъи инвестисийаларын эенишлянмяси цчцн йени имканлар ахтараъаглар.
Бурада сющбят, башлыъа олараг, цч щалдан эедя биляр:
-
инфраструктур вя инсан капиталына инвестисийаларын ъялб олунмасы хариъдян капитал ахынынын сцрятлянмясиня вя инвестисийаларын цмуми щяъминин артымына шяраит йарада биляр;
-
игтисадиййатын сямярялилийинин вя ихраъат йюнцмлц секторун рягабятя давамлылыьынын артырылмасы мягсяди иля хариъи капитал цчцн дахили хидмят базарынын (малиййя, телекоммуникасийа, рабитя, няглиййат вя коммунал хидмятляри) там ачылмасы;
-
хариъи ширкятляр цчцн имтийазлы верэи шяртляринин гябулу. Áу о заман сямяря веряъяк ки, милли игтисадиййатда йени иш йерляринин йарадылмасына вя милли мцяссисялярин йенидян гурулмасына капитал гойулушу цчцн инвесторлара ялавя конкрет тялябляр гойулсун.
Потенсиал рягибляр гаршысында Азярбайъанын цстцнлцйц шяксиздир вя юлкямиз потенсиал инвесторлар бахымындан хариъи инвестисийалар цчцн даща чох ъялбедиъидир. Бу, щяр шейдян яввял, щям инфраструктур, щям дя истещлак маллары бахымындан тутумлу базарын олмасыдыр. Юлкянин инфраструктур вя истещсал сащяляринин техники модернляшдирилмяси зяруряти, мящсул вя хидмят нювляринин рягабят габилиййятли олмамасы хариъи инвесторларын Азярбайъан базарында перспективлярини артырыр. Диэяр тяряфдян, юлкядя сатышын щяъми вя эялирлярин сявиййяси инкишаф етмиш вя мцяййян сявиййяйя чатмыш инкишаф етмякдя олан юлкялярдян гат-гат цстцндцр. Дахили истещсалын тариф вя гейри-тариф тядбирляр комплексинин кюмяйи иля протексионист мцдафияси мящсулларын йох, капиталын идхалыны стимуллашдырмаьа имкан йаратмалыдыр.
Бундан башга, хариъи ширкятляр цчцн хаммал вя йанаъаг мянбяляринин диверсификасийасына шяраитин олмасы шяксиз мараг ойадыр: Азярбайъанда зянэин вя рянэарянэ тябии ещтийатлар мювъуддур. Истисмардан максимал мянфяяти тямин едян технолоэийанын тятбиги вя еколожи проблемляр дя дахил олмагла хаммалын сямяряли чыхарылмасы вя емалы хейли инвестисийа тяляб едир.
Инвестисийа гойулушунун ъялбедиъи олмасында биналарын, гурьуларын, щямчинин торпаьын гиймятинин уъуз олмасы мцщцм амиллярдяндир. Торпаьа сащиб олма, йахуд хариъи инвесторларын ондан истифадя етмя мясяляляринин щцгуги ъящятдян тянзимлянмяси хариъдян инвестисийа ахыныны ящямиййятли дяряъядя артыра биляр.
Азярбайжандакы инвестисийа иглиминин юзцнямяхсус жящяти ямяк базарынын дифференсасийасыдыр. Бизим мцяссисялярдя ишчилярин яксяриййяти гярб стандартларына ъавб вермир вя йенидян щазырлыьа ещтийаъы вардыр. Диэяр тяряфдян, истещсалда чалышанларын, демяк олар ки, щамысынын орта тящсили вар ки, бу да инкишаф етмякдя олан юлкяляр гаршысында бюйцк цстцнлцкдцр. Азярбайъанын ейни заманда, нисбятян уъуз елми-техники ишчиляри, бир гайда олараг, йцксяк ихтисаслы вя тяърцбяли мцтяхяссислярдян ибарятдир.
Азярбайъанын цстцнлцкляриня ашаьыдакылары да аид етмяк олар:
-
бир сыра сащялярдя эцжлц елми-техники потенсиалын вя щяйата кечирилмямиш ящямиййятли идейаларын мювъудлуьу щям дахили базара, щям дя ихраъа йюнялян йцксяк технолоэийалы истещсал просесинин тяшкилини асанлашдырыр. Аваданлыьын тезликля сямяря вермяси вя маната нисбятян долларын курсунун йцксяк олмасы инвесторларын сянайе сащясиня капитал гойулушу мясялялярини йцнэцлляшдирир;
-
яъняби тяряфдашларын йаратдыьы сатыш шябякясиндян истифадя етмякля вя истещсал хяръляри ашаьы олан гярб технолоэийалары васитясиля рягабят габилиййятли ихраъ мящсуллары истещсалынын тяшкили.
Азярбайъанын йухарыда гейд олунан цстцнлцкляри дцнйа капитал базарында мялумдур вя бу истигамятдя хариъи капиталын жялб олунмасыны сцрятляндирмяк цчцн верэи режиминдя, щцгуги сферада вя сыьорта системиндя дярин дяйишикликлярин апарылмасы мягсядяуйьундур. 2000-жи илдя дахили базарда хариъи капиталын иштиракы иля 775 ширкят фяалиййят эюстярирди. Онларда ишляйянлярин сайы 18677 няфяр, орта айлыг ямяк щаггы 1216,9 мин манат вя истещсал етдийи мящсул вя хидмятлярин дяйяри 2880,2 млрд. манат тяшкил едирди. Диэяр тяряфдян, áунларын 40 фаизя йахынынын фяалиййятсиз олмасына бахмайараг, галан щиссяси Азярбайъан базарында уьурла чалышыр [1].
Бунунла беля, Азярбайъанын инвестисийа рейтинги капиталын потенсиал ресипиентляри олан (гябул едян юлкя) диэяр юлкялярля мцгайисядя щяля дя ашаьыдыр. Диэяр бир мцщцм жящяти дя гейд едяк: цмумиййятля, Азярбайъан бейнялхалг инвстисийалар уьрунда мцбаризяйя щяля щазыр дейил, чцнки бурада харижи инвестисийаларын гябулу цчцн стандарт шяраит щяля дя йарадылмамышдыр.
Юлкямиздя хариъи инвесторлар цчцн даща ящямиййятли манеяляр кими ашаьыдакылары эюстярмяк олар:
-
ганунвериъилик вя тянзимляйиъи тядбирляр сащясиндя гейри-стабиллик вя гейри-мцяййянлик, хцсусиля дя верэи, тариф, инзибати идаряетмя сащясиндя;
-
мцлкиййят сферасында, онун щцгуги статусу ятрафында зиддиййятли ганунвериъилик вя илк нювбядя тябии ещтийатлар сащясиндя мцбащисяли мясялялярин мювъудлуьу;
-
гаршылыглы юдямяляр сащясиндя бющранла, бцдъя кясири вя хариъи боръла ялагядар олараг малиййя вя игтисади гейри-стабиллик;
-
Азярбайъанда ямялиййатлары эенишляндирмяк цчцн хариъи инвесторлар цчцн зярури олан мцхтялиф нюв информасийа хидмятляри сащясинин зяиф икишаф етмяси;
-
инкишаф етмиш инфраструктурун (рабитя, няглиййат, йоллар) олмамасындан Азярбаъан базарына дахилолманын йцксяк хяръляри, офислярин ачылышында чятинликляр, дил манеяляри вя с..
Инвесторлары жялб едян вя йахуд онлары узаглашдыран сийаси, сосиал-игтисади, малиййя, сосиал-мядяни, тяшкилати-щцгуги вя ъоьрафи амиллярин мяъмусу кими бу вя йа диэяр юлкяйя хас олан кейфиййятляр базар игтисадиййатында инвестисийа иглими адландырылыр. Инвестисийа иглими индекси, йахуд она якс олан риск индекси цзря дцнйа бирлийи юлкяляринин тяснифаты щяр щансы бир юлкянин инвестисийа сащясиндя ъялбедиъилийинин цмуми эюстяриъисиня вя хариъи инвесторлар цчцн «барометр» олмасына хидмят едир.
Юлкядя инвестисийа иглимини мцяййян едян вя хариъи инвестисийа ахынынын асылы олдуьу диэяр амилляри дя нязярдян кечиряк. 1991-ъи илдя «Хариъи инвестисийаларын мцдафияси» щаггында ганун чыхандан сонра юлкямиздя гябул едилмиш бир сыра ганунлар хариъи инвесторлар цчцн нязярдя тутулмуш эцзяштляри мцяййян гядяр мящдудлашдырмышдыр. Щазырда Азярбайъанда хариъи инвесторларын фяалийяти цчцн щцгуги шяраит, кечмиш ССРИ юлкяляри иля мцгайисядя бир гядяр эери галыр.
Юлкя игтисадиййатына инвестисийа гойулушунун юлкя риски – инвестисийа иглими эюстярижисинин яксидир. Юлкя рискини гиймятляндирмяк цчцн бир чох цсуллар мювъуддур.
Риск амилляри схеминя 25 эюстяриъи дахилдир вя онлар 3 група бюлцнцрляр. Биринъи груп амилляр дахили игтисадиййатын вязиййятини якс етдирир. Бу група ашаьыдакылар дахилдир: 1) Цмуми Дахили Мящсулун-ЦДМ (бязи юлкяляр цчцн Цмуми Милли Мящсулун) 12 ай ярзиндя инфлйасийа нязяря алынмагла реал артым темпи (%); 2)инвестисийаларын ЦДМ-да хцсуси чякиси (оптимал сявиййя 25%); 3)инвестисийаларын сямярялилийи-ЦДМ-ун щямин дювр цчцн инветисийаларын артымына нисбяти (бу нисбят ня гядяр йцксяк ися, о гядяр дя инвестисийалар сямярялилидир вя онун бющран сявиййяси 0,2 эютцрцлцр); 4) тящлил олунан дювр цчцн инфлйасийанын орта сявиййяси (тящлил орта иллик дювр цчцн истещлак гиймятляринин дяйишмяси нязяря алынмагла апарылыр вя бу юлкянин игтисади сийасятинин кейфиййят эюстяриъиси ролуну ойнайыр-%); 5) тящлил олунан дюврцн сону цчцн пул эялирляринин артымы (пул агрегатларынын (Мо-Мз) динамикасынын тящлилиня ясасланараг инфлйасийанын прогноз гиймятляндирилмяси апарылыр; 6) реал дахили кредитин (дахили пул-кредит дисбалансы эюстяриъиси) сявиййяси (истещлак гиймятляринин инфлйасийа фаизи нязяря алынмагла М2 пул агрегаты кямиййяти иля юлчцлцр-%; 7) ЦДМ-ун верэи балансы (ЦДМ-да верэи дахилолмаларынын вя йа бцдъя хяръляринин хцсуси чякиси).
Икинъи груп амилляря тяряфдаш юлкянин ашаьыдакы эюстяриъиляри дахилдир: 1) Рягабят габилиййятлилик (реал валйута курсунун эюстяриъиси – мах=100% (тящлил мцбадиля курсунда дяйишикликляр нязяря алынмагла дахили вя хариъи инфлйасийа сявиййяляринин мцгайисяси йолу иля апарылыр; 2) мяъму мящсулларын тиъарят балансы (мящсулларын ихраъы минус идхалы); 10) ямтяя вя хидмятлярин ихраъы (туризм, няглиййат, банк фаизляри вя с. хидмятляр нязяря алынмагла); 11) ямтяя вя хидмятлярин идхалы; 12) хариъи игтисади ямялиййатлара эюря ъари щесабларын салдосу (тядиййя балансынын уйьун эюстяриъиси кими гиймятляндирилир); 13) ЦДМ-да ихраъын хцсуси чякиси (%); 14) гызылын тямяркцзц (%) – бу эюстяриъи ясас ямтяялярин ихраъынын цмуми ихраъатда хцсуси чякисидир. Мясялян, ясас ямтяя олан йейинти вя йа диэяр кянд тясяррцфаты мящсуллары, хаммал вя металлары демяк олар вя параметрин йцксяк олмасы хариъи ямтяя базарларындан юлкянин эцълц асылылыьыны эюстярир; 15) тяряфдаш юлкяйя идхалын щяъми.
Цчцнжц груп амилляр – юлкянин хариъи боржуну якс етдирян параметрляр чохлуьуну якс етдирир. Бурайа ашаьыдакы эюстяриъиляр дахилдир: 1) цмуми хариъи (дювлят вя юзял) борж (эюстярижи гысамцддятли вя узунмцддятли боржлары, БВФ вя АЙИБ-ин боржларыны, вахты кечмиш фаизляри якс етдирир); 2) бейнялхалг ещтийатлар (гызыл ещтийатларынын дяйишмяси) – эюстярижи ликвидлик юлчцсц олуб харижи валйута мцбадилясини, кредитляря эюря фаизляри вя БВФ-нун ещтийатларыны якс етдирир); 2) харижи боржа хидмятлярин дяйяри (цмуми боржлара эюря фаизляр+гыса вя узунмцддятли боржлара эюря амортизасийа юдямяляри); 3) ихражын цмуми щяжминдя харижи боржун хцсуси чякиси (%)- бющран сявиййяси 150%-дян чохдур, иллик артым темпинин бющран сявиййяси ися 25%-дян аз олмамалыдыр; 4)харижи боржа хидмятлярин дяйяринин цмуми ихражатда хцсуси чякиси (%) – ямтяя вя хидмятлярин ихражына нисбятян цмуми боржа эюря иллик фаизлярин вя амортизасийа айырмаларынын фаизля юдяниши. Бу гысамцддятли ликвидлик эюстяриъисидир вя онун бющран сявиййяси 25%-дян чох, бющран артым ися иллик 50% артмасыдыр.
1.2. Азярбайъан Республикасында харижи инвестисийалардан
истифадя олунмасынын стратеъи истигамятляри
Милли игтисадиййатда харижи инвестисийаларын дювлят тяряфиндян тянзимлянмяси мцасир мярщялядя мцяййян дяряъядя системсиз, зиддиййятли вя сямярясиз характер дашыйыр. Бунун сябябляриндян бири игтисади инкишафын дягиг мцяййянляшдирилмиш приоритетляринин, милли мараглар консепсийасы ясасында ишлянмиш програмын олмамасыдыр. Бунсуз ися сямяряли инвестисийа механизмини формалашдырмаг мцмкцн дейилдир.
Бундан башга, юлкямиздя харижи капиталын реал щяжми, онун тятбиги сащяляри, яжняби инвесторларла Азярбайжанын марагларынын уйьунлуьу щаггында сящищ вя вахтында верилян мялуматын йохлуьу да юз тясирини эюстярир.
Мялумдур ки, Азярбайжана харижи инвестисийаларын жялб олунмасы мясяляси ятрафында даим дискуссийа вя мцбащисяляр эедир. Башга юлкяляря нисбятян вя инвестисийа потенсиалына эюря юлкямиздя харижи сащибкарлыг капиталынын щяжми о гядяр дя бюйцк дейил. Лакин бир сыра мцяссисялярин гиймятляринин сцни сурятдя ашаьы салынмасы вя онларын харижи сащибкарлара сатылмасы фактлары кифайят гядярдир. Бунунла беля, юзялляшдирмя просесиндя бязи мцяссисялярин щяддян артыг шиширдилмиш гиймятлярля сатылмасына бахмайараг щал-щазырда онлар дахили вя дцнйа базарларында сямяряли фяалиййяти иля сечилирляр. Буна мисал, памбыг тямизлямя заводларынын баща гиймятя Тцркийя сащибкарлары тяряфиндян алынмасыны (бу барядя тядгигат ишинин сон бюлмясиндя даща эениш мялумат вериляжякдир) эюстярмяк олар. Буну нязяря алараг дювлят тяряфиндян щямин мцяссисяляря гаршы протексионист сийасяти йцрцдцлмяли вя илк нювбядя ядалятли рягабят мцщитинин формалашмасы цчцн тядбирляр щяйата кечирилмялидир. Памбыг тямизлямя заводларынын (ПТЗ) истещсал эцжцнцн 1 млн. тон хам памбыг емалы олдуьуну нязяря алсаг, юлкядя йени ПТЗ-нын гурулмасы цзяриндя жидди антиинщисар нязаряти системи формалашдырылмалыдыр. Якс щалда ПТЗ-ляри йанажаг долдурма мянтягяляринин (ЙДМ) талейи эюзляйяжякдир. Беля ки, юзялляшдирмянин илкин дюврляриндя кющня йанажаг долдурма мянтягяляри баща гиймятлярля юзялляшдирилдикдян сонра юлкядя йени технолоэийалары юзцндя якс етдирян вя кющня йанажаг долдурма мянтягяляриндян даща ужуз баша эялян ЙДМ-ляр йарадылмаьа башлады. Бу ися юзялляшдирмя просесиня бюйцк зярбя вурараг милли сащибкарлары щямин просеся капитал гойулушу етмякдян чякиндирди.
Буну нязяря алараг юзялляшдирмянин икинжи мярщялясиндя мцяссисялярин ямлакынын гиймятляндирилмяси мясялясиня чох бюйцк диггят йетирилмяли вя о, юзялляшдирмя просесинин ана хятти олмалыдыр. Диэяр тяряфдян, мцяссисялярин гиймятинин щяддиндян ашаьы салынмасы вя юзялляшдирмя просесиндя харижи инвесторларын милли инвесторларла бярабяр сявиййядя иштиракы, бизжя, чятин ки, милли мараглара жаваб версин.
Бирбаша харижи инвестисийаларын диэяр малиййя ямякдашлыьы формаларындан цстцн олмасыны ашаьыдакылар даща айдын якс етдирир:
-бирбаша харижи инвестисийалар мящсул вя хидмятлярин истещсалында, габагжыл технолоэийаларын вя идаряетмя цсулларынын тятбигиндя капитал гойулушу цчцн ялавя малиййя мянбяйи ролуну ойнайыр;
-дювлятин харижи боржларынын артымына эятирмир, яксиня, онун юдянилмяси цчцн ялавя малиййя вясаитинин йаранмасына шяраит йарадыр;













