74419 (574218), страница 3
Текст из файла (страница 3)
На памежжы трагедыі і камедыі ўзнікла трагікамедыя – твор, заснаваны на трагічных калізіях, але з наяўнасцю выразнага камізму ў іх мастацкім асэнсаванні. «Трагікамедыя не прымае максімалісцкіх этычных пастулатаў трагедыі, адрозніваючыся разам з тым ад камедыі большай строгасцю маральных вывадаў, маштабнасцю ідэйных абагульненняў». Адным з першых у еўрапейскай літаратуры да жанру трагікамедыі звярнуўся Лопе дэ Вега («Авечая крыніца» і інш.). Можна з упэўненасцю гаварыць аб вытоках уласнабеларускай трагікамедыі ў такіх творах, як «Тутэйшыя» Я. Купалы і «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага. Надзвычай вялікі ўклад у распрацоўку жанру трагікамедыі ўнёс А. Макаёнак («Трыбунал», «Зацюканы апостал», «Пагарэльцы» і інш.).
Драматычны род літаратуры (як, дарэчы, і астатнія два роды – эпас і лірыка) утрымлівае ў сваім складзе надзвычай вялікую колькасць твораў малой формы. Разам з тым малая драматычная форма валодае, у параўнанні з такімі ж формамі ў іншых родах літаратуры, цэлым шэрагам адметных рысаў. Па-першае, яна надзвычай разгалінаваная і прадстаўлена цэлым кангламератам відаў і жанраў. Так, яе ўтвараюць нацыянальна-эпахальныя жанры, якія ўзніклі ў пэўны гістарычны (як правіла, ранні) перыяд у асобных нацыянальных літаратурах і культурах. Сюды можна аднесці старажытнагрэчаскі мім, старажытнарымскую атэлану, іспанскі і партугальскі аўта і пасас, французскі саці і міракль, нямецкі фастнахтшпіль, англійскую інтэрлюдыю, японскія кёгэн, індыйскую эканкі, беларускія жарт і абразок, а таксама цэлы шэраг іншых жанраў у літаратурах і культурах свету. Другую групу складаюць міжнародныя ці інтэрнацыянальныя жанры, да якіх адносяцца інтэрмедыя, вадэвіль (ёсць нямала і шматактовых вадэвіляў, аднак усё-такі пераважная большасць іх грунтуецца на выкарыстанні малой формы), фарс, скетч. Трэцяя група твораў малой формы ў драматургіі ўтворана не ўласна жанрамі ў іх строгім значэнні, а відамі. Многія (у тым ліку і вядомыя, слынныя) пісьменнікі-драматургі свету даволі часта звярталіся і працягваюць звяртацца ў сваёй творчасці да напісання малых камедый, трагедый, уласна драм, трагікамедый і г. д., прычым на самую розную праблематыку і ў самым розным жанрава-стылістычным накірунку (лірычным, гераічным, філасофскім, сатырычным і г. д.). Унутраная, фармальная спецыфіка малой драматычнай формы заключаецца ў надзвычайнай лаканічнасці і сцісласці сюжэта, а таксама ў гранічнай скандэнсаванасці выяўленчых сродкаў. Да малой драматычнай формы звярталіся ў сваёй творчасці многія слынныя майстры літаратуры: П. Кальдэрон, Лопэ дэ Вега, К. Гальдоні, Б. Шоу, О. Уальд, Д. Галсуорсі, Ш. О’Кэйсі, П. Мэрымэ, Э. Скрыб, Э. Заля, Гі дэ Мапасан, С. Цвэйг, М. Метэрлінк, І. Вайновіч, А. Фрэдра, Б. Харышчандра, Б. Брэхт, Ш. Дэскон, Х. Лавінэску, Ю. О’Ніл, А. Пушкін, М. Гогаль, Л. Талстой, І. Тургенеў, М. Някрасаў, А. Чэхаў, Л. Андрэеў, А. Блок, В. Брусаў, М. Горкі, А. Купрын, І. Франко, Л. Украінка і інш. Многія творы малой драматычнай формы сталі беларускай нацыянальнай класікай («Пінская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Модны шляхцюк» К. Каганца, «Прымакі» Я. Купалы», «Суд» і «Пісаравы імяніны» У. Галубка, «Збянтэжаны Саўка», «Пасланец» і «Конскі партрэт» Л. Родзевіча, «Чорт і баба» Ф. Аляхновіча, «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага і інш.). У прынцыпе на грунце малой формы вырасла беларуская драматургія, як, дарэчы, і нацыянальнае тэатральна-сцэнічнае мастацтва.
4. Лірыка (лірычны род). Сістэма лірычных відаў і жанраў
У лірыцы (ад ст.-грэч. liricós – той, хто спявае пад гукі ліры; музычны, хвалюючы) на першы план выступае ўнутраны свет чалавека, стан яго свядомасці: эмацыянальна афарбаваныя развагі, разумовыя імпульсы, душэўныя памкненні, перажыванні, пачуцці. Калі ў лірычным творы і абазначаецца які-небудзь падзейны рад, дык надзвычай скупа, без дэталізацыі. Прадмет адлюстравання ў лірыцы – суб’ектыўнае. Разам з тым яно заўсёды мае якасць згустку, квінтэсенцыі душэўнага вопыту чалавека. Вельмі важная прыкмета лірыкі, ва ўсякім разе, пераважнай большасці яе твораў – экспрэсіўнасць, якая выяўляецца і праз падбор слоў, і праз сінтаксічныя канструкцыі, іншасказанні, і, галоўнае, праз фанетыка-рытмічную пабудову тэксту. Экспрэсіўнасць лірыкі надзвычай моцна працуе на такую яшчэ адну яе якасць, як сугестыўнасць, што ўказвае на наяўнасць у творах максімальнай унушаючай, заражаючай сілы, здольнай заставіць чытача пранікнуцца ўсім тым, чым жыве аўтар, адчуць і яшчэ раз перажыць гэта як нешта сваё, уласнае, глыбока асабістае.
Носьбіта перажывання, выражанага ў лірычным творы, прынята, з лёгкай рукі Ю. Тынянава, імянаваць лірычным героем. У залежнасці ад ступені праецыравання адлюстраванага ў творы на духоўна-біяграфічны вопыт аўтара лірыку дзеляць на аўтапсіхалагічную і ролевую. Наогул жа неабходна памятаць, што поўнасцю атаясамліваць аўтара і лірычнага героя не трэба. Па-першае, не трэба забываць аб творчым вымысле (фантазіі) як абавязковым складніку мастацкай творчасці. Па-другое, лірыка не проста ўзнаўляе пачуцці аўтара, яна іх трансфармуе, узбагачае, узвышае.
Відавая і жанравая сістэма лірыкі надзвычай разгалінаваная. Хоць і бытуе ў літаратуры жанр лірычнай паэмы, які ўзнаўляе перажыванні ў іх шматпланавасці («Яна і я» Я. Купалы, «Паэма без героя» Г. Ахматавай і інш.), лірыка выяўляе сябе ўсё-такі галоўным чынам у малой форме. Самымі распаўсюджанымі відамі лірыкі, у тым ліку і сучаснай, з’яўляюцца верш і песня, вытокі якіх ляжаць у фальклоры. Еўрапейская літаратурная традыцыя, з адштурхоўваннем яшчэ ад антычнасці, выпрацавала таксама такія віды і жанры лірычных твораў, як гімн, ода, элегія, эпіграма, эпітафія, эпіталама, раманс, мадрыгал, пасланне, санет, тэрцыны, рандо, рандэль, трыялет, актава і інш. Апошнія шэсць з прыведзеных намі жанраў лірыкі адносяцца да разраду ўстойлівых альбо цвёрдых форм. Многія з класічных лірычных жанраў да сённяшняга часу ўжываюцца ў паэтычнай творчасці.
Аналізаваць і рабіць спробы класіфікацыі і сістэматызацыі лірыкі пры такой яе надзвычай моцнай відавай і жанравай размаітасці даволі складана. Таму ў апошні час даследчыкі літаратуры усё больш і больш звяртаюцца ў дадзеным плане да тэматычнага прынцыпу. У залежнасці ад канкрэтнага зместу твораў адрозніваюць лірыку грамадзянскую (патрыятычная выступае пры гэтым як адна з яе разнавіднасцей), філасофскую (не зусім тоесная ёй, але надзвычай блізкая да філасофскай лірыка роздуму альбо медытатыўная лірыка), інтымную альбо любоўную, пейзажную і і некат. інш.
5. Ліра-эпас як адно з буйнейшых міжродавых утварэнняў, сістэма ліра-эпічных відаў і жанраў
Спецыфіка ліра-эпасу ў тым, што ён спалучае і сінтэзуе ў творах адзнакі і прыкметы лірыкі і эпасу. Сюжэтнае апавяданне аб падзеях у такіх творах спалучаецца з эмацыянальна-медытатыўнымі выказваннямі апавядальніка, якія ствараюць вобраз лірычнага «я» альбо лірычнага героя.
Самымі распаўсюджанымі і характэрнымі відамі і жанрамі ліра-эпасу з’яўляюцца паэма і балада.
Паэма (гаворка ідзе менавіта аб класічнай паэме) уяўляе сабой даволі вялікі (аб’ёмны) вершаваны твор, у якім закранаюцца і адлюстроўваюцца важныя праблемы рэчаіснасці, пададзеныя, як правіла, на значным сацыяльна-гістарычным фоне. У адрозненне ад вершаваных рамана і аповесці ў паэме адсутнічаюць падрабязныя апісанні; яе аўтары стараюцца ўзняцца над паўсядзённасцю і адшукаць у жыцці ўзвышана-гераічнае. Акрамя таго, паэма выяўляе імкненне да філасофска-гістарычнага асэнсавання падзей. Адпаведна, што гэта накладвае адбітак на сюжэтна-кампазіцыйныя і стылёвыя адзнакі твора. Самыя глыбокія вытокі паэмы ляжаць у фальклоры, а таксама ў не надта далёка адышоўшых ад яго творах народна-гераічнага эпасу. Еўрапейская літаратурная паэма вядзе свой адлік з антычнасці («Энеіда» Вергілія). Найвышэйшы ўздым паэма як жанр перажыла ў ХІХ ст., у эпоху рамантызму, калі тварылі Дж. Байран, А. Пушкін, М. Лермантаў, А. Міцкевіч і цэлы шэраг інш. паэтаў. Пераважная большасць даследчыкаў правамоцна ўказвае на «Песню пра зубра» М. Гусоўскага як на твор, які паклаў пачатак развіццю жанру паэмы на Беларусі. У новай беларускай літаратуры на пачатковым этапе яе развіцця выдатныя ўзоры паэмы пакінулі пасля сябе аўтары «Энеіды навыварат» і «Тараса на Парнасе», а таксама Я. Купала, Я. Колас. Іх традыцыі плённа працягнулі і ўзбагацілі крыху пазней П. Трус, М. Чарот, У. Дубоўка, А. Куляшоў, М. Танк, П. Панчанка, П. Броўка, Н. Гілевіч, Л. Геніюш і цэлы шэраг інш. паэтаў.
Балада характарызуецца распрацоўкай драматычна-напружанага сюжэта фантастычна-казачнага, легендарна-гістарычнага ці гераічнага зместу. Вытокі еўрапейскай літаратурнай балады ляжаць у творчасці Р. Бёрнса, С. Кольрыджа, І. Гётэ, Ф. Шылера, Г. Гейнэ, В. Жукоўскага, А. Пушкіна, М. Лермантава, А. Міцкевіча. Пачынальнікамі беларускай балады лічацца В. Дунін-Марцінкевіч («Травіца брат-сястрыца»), Ф. Багушэвіч («Хцівец і скарб на святога Яна»), Я. Купала («Забытая карчма»), А. Гарун («Варажба»), З. Бядуля («У калядную ноч»). Іх традыцыі працягнулі і ўзбагацілі П. Трус, А. Дудар, А. Куляшоў, М. Танк, П. Броўка, П. Панчанка, А. Вялюгін, Н. Гілевіч, Я. Сіпакоў, А. Лойка і інш.
Шэрагам даследчыкаў да ліра-эпічных відаў і жанраў адносяцца таксама байка (невялікі, звычайна вершаваны, алегарычны твор павучальна-гумарыстычнага ці сатырычнага характару, чалавечае жыццё ў якім адлюстроўваецца, як правіла, праз вобразы жывёл, раслін, рэчаў), вершаваная аповесць і вершаванае апавяданне (дадзеныя жанры, у адрозненне ад паэмы, маюць яскрава выражаную ўстаноўку на апавядальнасць, падзейнасць; пэўнымі ўзорамі іх можна лічыць «Гапон», «Вечарніцы», «Купала» і інш. вершаваныя рэчы В. Дуніна-Марцінкевіча) і раман у вершах (вялікі вершаваны твор, у якім шырока ахопліваюцца істотныя жыццёвыя падзеі пэўнага сацыяльнага асяроддзя, нацыі, эпохі, паказваюцца характары ў іх развіцці, псіхалагічнай напоўненасці; раман у вершах даволі шырока ўзнаўляе бытавыя малюнкі; у дадзеным жанры шмат лірычных адступленняў, у якіх закранаюцца многія важныя пытанні чалавечага жыцця; змацоўвае раман у вершах, сплятае ў адзінае цэлае яго сюжэт фігура галоўнага героя – Дон Жуана і Яўгена Анегіна ў аднайменных творах Дж. Байрана і А. Пушкіна, С. Вячоркі ў «Родных дзецях» Н. Гілевіча).
СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ
1. Адамович А.М. Горизонты белорусской прозы / Адамович А.М. – М., 1974.
2. Алексеев В.А. Русский советский очерк / Алексеев В.А. – Л., 1980.
3. Андреев А.Н. Проза как язык культуры // Куляшоўскія чытанні. Матэрыялы міжнароднай навуковай канферэнцыі «Творчасць А. Куляшова і адукацыйна-асветніцкія праблемы сучаснасці», 6–7 лютага 2002 г.– Магілёў, 2002.
4. Беларуская савецкая проза: Раман і аповесць.– Мн., 1971.
5. Богданов В.А. Роман // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
6. Введение в литературоведение / Под. ред. Г.Н. Поспелова.– 2-е изд., доп.– М., 1983.
7. Волков И.Ф. Теория литературы / Волков И.Ф. – М., 1995.
8. Гачев Г.Д. Содержательность художественных форм. Эпос. Лирика. Театр.– М., 1968.
9. Гуляев Н.А. Теория литературы / Гуляев Н.А. – М., 1985.
10. Декс П. Семь веков романа / Декс П. – М., 1962.
11. Дзюбайла П.К. Беларускі раман / Дзюбайла П.К. – Мн., 1984.
12. Дзюбайла П.К. Раман // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1987.– Т. 4.
13. Днепров В. Черты романа ХХ века.– М.–Л., 1965.
14. Жирмунский В.М. Народный героический эпос / Жирмунский В.М. – М.–Л., 1962.
15. Журбина Е. Искусство очерка / Журбина Е. – М., 1957.
16. История русского советского романа.– М.–Л., 1965.– Кн. 1–2.
17. Каваленка В.А., Мушынскі М.І., Яскевіч А.С. Шляхі развіцця беларускай савецкай прозы: Агульны рух і галоўныя тэндэнцыі.– Мн., 1972.
18. Кожинов В.В. Повесть // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
19. Лазарук М.А., Ленсу А.Я. Уводзіны ў літаратуразнаўства.– 2-е выд., дапрац. і дап.– Мн., 1982.
20. Мелетинский Е.М. Эпос // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
21. Основы литературоведения / Под. ред. В.П. Мещерякова.– М., 2000.
22. Поспелов Г.Н. Теория литературы / Поспелов Г.Н. – М., 1978.
23. Поспелов Г.Н. Рассказ // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
24. Рагойша В.П. Эпас // Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5 т.– Мн., 1987.– Т. 5.
25. Рагойша В. Апавяданне; Аповесць; Раман; Эпас; Эпас народны // Рагойша В. Тэорыя літаратуры ў тэрмінах: Дапаможнік.– Мн., 2001.
26. Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Роды литературы // Суслова Н.В., Усольцева Т.Н. Новейший литературоведческий словарь-справочник для ученика и учителя.– Мозырь, 2003.
27. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы.– 5-е изд., испр. и доп.– М., 1976.
28. Томашевский Б.В. Теория литературы. Поэтика / Томашевский Б.В. – М., 2002.
29. Утехин Н.П. Жанры эпической прозы / Утехин Н.П. – М., 1982.
30. Хализев В.Е. Эпос как род литературный // Литературный энциклопедический словарь / Под общ. ред. В.М. Кожевникова, П.А. Николаева.– М., 1987.
31. Хализев В.Е. Теория литературы.– 2-е изд.– М., 2000.
32. Хализев В.Е. Эпос // Введение в литературоведение. Литературное произведение: Основные понятия и термины / Под ред. Л.В. Чернец.– М., 2000.
Размещено на Allbest.ru
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
