57938 (572756), страница 2
Текст из файла (страница 2)
У адпаведнасці з суб'ектамі злачынства Статут вылучае ў асобныя склады разбой, учынены простымі людзьмі, шляхціцамі, татарамі (р. XI, арт.30-33), а таксама разбой, учынены шляхціцам у адносінах "купцов албо людей простого стану" (арт.31). Заканадаўца адносіць разбой да катэгорыі злачынстваў цяжкіх ("речей крвавых"), якія падлягалі расследаванню гродскім судом "по горячим следам", і прызначае за яго пакаранне "горлом" (арт.32 і інш).
Грабеж - адкрыты напад на людзей або іх жыллё з мэтай завалодання маёмасцю. Тэрмін "грабеж" ужываўся заканадаўцам у сэнсе авалодання маёмасцю, прычым адрозніваліся "правный грабеж" - завалоданне маёмасццю на падставе судовай пастановы, самавольны грабеж - самавольнае спагнанне доўгу па маёмасных абавязацельствах і супрацьпраўны грабеж - злачынны замах на чужую маёмасць.
Прыметамі, якімі адрознівалі гэтыя склады злачынства, былі прычыненне шкоды здароўю і месца здзяйснення злачынства, бо ўчыненне злачынства "на дорозе" выступала неабходнай прыметай для разбою і выпадковай - адносна грабяжу. У асобны састаў злачынства вылучана бяздзейнасць слуг і залежных людзей пры прыследаванні злачынцаў. Так, адмова пану гнацца і лавіць злодзея каралася шасцітыднёвым турэмным зняволеннем у замку - для шляхціца, а не шляхціца закон дазваляў караць самому пану (р. XII, арт.23). Феадальны закон прадугледжваў таксама крымінальную адказнасць асоб, якія садзейнічалі ва ўцёках феадальна-залежных людзей. Крадзеж чэлядзі нявольнай пры злаўленні на месцы злачынства караўся смерцю (р. XII, арт.15). За ўкрывальніцтва збеглай чэлядзі заканадаўца абмяжоўваецца санкцыяй у выглядзе ўплаты штрафу, кампенсацыі за прапушчаныя рабочыя дні і вяртання чэлядзі або выплатай за яе адпаведнай сумы грошай (р. XII, арт.14).
Артыкул "о цыганах", які ўпершыню з'явіўся ў статутным законе, забараняў пад пагрозай значнага штрафу ўкрывальніцтва цыганоў наўсёй тэрыторыі дзяржавы (р. XIV, арт.35). Закон забараняў таксама ўкрываць "людей лезных", а тых з іх, якія не працавалі і праводзілі час у "костырстве и пьянстве", належала папярэдзіць два разы, а пасля гэтага "дубцы бьючи, вон з мест и местечок выганяти" (р. XII, арт.24).
У асобны склад правапарушэння вылучаны замах на дзяржаўную бяспеку ("покой посполитый"), які выяўляўся ў "похвалке" і "отповеди", у пагрозе ўчынення злачынства. Абвяшчаючы прынцып "нихто в невинности своей терпеть не повинен", Статут ускладвае на "отповедника" абавязак узнагародзіць асобу, якой была выказана пагроза, нават у выпадку адсутнасці якіх-небудзь рэальных дзеянняў па ажыццяўленню пагрозы, або ў выпадку ўчынення яе іншай асобай, якую не змаглі затрымаць (р. I, арт.25,26; р. XI, арг.14, 40 і інш).
Крымінальнае пакаранне - інстытут, які ўстаноўлены ў інтарэсах усёй дзяржавы і яе грамадзян. Даследаванне гістарычнага развіцця гэтага інстытута і практыкі яго прымянення мае вялікае значэнне і эфектыўнасць у тым выпадку, калі мы адмовімся ад мэты пабудовы ідэальных каральных сістэм і прызнаем, што пакаранне павінна служыць спецыяльным мэтам і канкрэтным патрэбам дзяржавы. Менавіта гістарычны аналіз гэтай праблемы можа паказаць, якімі ўмовамі выклікаліся пэўныя рысы пакарання, якім патрэбам дзяржавы яны служылі і што цягнулі за сабой.
Сістэму пакаранняў можна вызначыць як сукупнасць каральных мер, якія прымяняюцца ў асобнага народа ў пэўную эпоху.
Г.В. Дземчанка на падставе статутнага заканадаўства і практыкі яго прымянення ў сістэме пакаранняў выдзяляе агульныя і галоўныя пакаранні, а таксама дапаўняльныя. Да агульных і галоўных ён адносіць:
1) штрафы на карысць пацярпеўшага: галоўшчына, навязка, гвалт, віна, заклад (зарука), а таксама штрафы на карысць гаспадара;
2) публічна-крымінальныя пакаранні:
а) асабістыя: смяротная кара, цялесныя пакаранні, пазбаўленне волі, пазбаўленне гонару і правоў;
б) маёмасныя: агульная і спецыяльная канфіскацыя, адабранне маёнткаў;
3) помста, некаторыя формы якой захоўваюцца на працягу ўсяго XVI ст. Аднак помста пачынае абмяжоўвацца рамкамі судовага прыгавору, у сувязі з чым мсціўца пачынае выступаць выканаўчым органам улады, якая яго рукамі дасягае асноўных мэт пакарання.
Да ліку дапаўняльных відаў пакарання належаць: выгнанне, пазбаўленне спадчынных правоў. Акрамя таго, у асобныя дзве групы Г.В. Дземчанка ўключае замяняючыя пакаранні, гэта значыць тыя, што прымяняліся ў якасці замены іншых відаў пакаранняў ("выволанье", выдача ў кабалу і выдача ў вечную няволю), а таксама выключныя пакаранні (пазбаўленне пасады). Чым прасцей было злачынства па складу, тым прасцей было пакаранне, і наадварот - чым складаней быў састаў злачынства, тым складаней было пакаранне. Рэгламентуючы пэўнае пакаранне, заканадаўца ў думках падраздзяляў складаныя саставы злачынства (ідэальная сукупнасць злачынства) на простыя і абкладваў кожнае (або амаль кожнае) адпаведным пакараннем: за насілле рэгламентаваў выплату гвалта, за забойства - галоўшчыны, за нанясенне пабояў і ран - выплату навязкі, за прычыненне шкоды - рэгламентавалася выплата кошту шкоды з навязкай і г. д. Вряднікі атрымлівалі спецыяльныя штрафы - "вину". У тых выпадках, калі заканадаўца лічыў злачынствы больш цяжкімі і парушаючымі правапарадак, рэгламентавалася далучэнне публічна-крымінальных, маёмасных, асабістых пакаранняў, у тым ліку самых цяжкіх - пазбаўленне гонару і смяротнае пакаранне.
Маёмасныя пакаранні ў выглядзе штрафаў у старажытнасці былі самым пашыраным відам пакаранняў. Яны маглі выражацца ў пэўных сумах грошай, прычым і ў канкрэтным памеры ў адносінах да нанесеных злачынствам страт (часцей за ўсё ў двайным памеры), якія спаганяліся на карысць пацярпеўшага, яго родзічаў або ў прыбытак дзяржаве, адміністрацыі.
Галоўшчына (галаўшчызна) - штраф за галаву забітага чалавека, снімалася з вінаватага на карысць сваякоў забітага. Яна была асноўным відам пакарання, аднак часам выступала ў якасці дапаўняльнага. Галоўшчына ў адных выпадках выступае з перавагай каральнага элемента і разглядаецца як "вина денежная и каранье", а ў іншых выпадках з'яўляецца не больш як плата за нанесеныя шкоды. Каральны характар галоўшчыны як крымінальнага штрафу бачны ў тым, што памер яе вызначаецца не ў залежнасці ад сапраўднага або магчымага ўрону (шкоды), але выключна ў залежнасці ад цяжару злачынства (кратная галоўшчына) і ад саслоўнага становішча або полу забітага чалавека. Забойства шляхціца, напрыклад, павялічвае памер галоўшчыны да самага высокага памеру, а забойства чалавека "простага стану" зніжае яе да мізернага памеру. Забойства жанчыны павялічвае памер галоўшчыны ў два разы.
У Статуце 1588 г. колькасць дзеянняў, якія караліся "горлом", павялічваецца амаль у пяць разоў у параўнанні з першым Статутам і больш чым у паўтары разы - параўнальна з Статутам 1566 г. Прычым гаворыцца ўжо аб чвартаванні, пасаджэнні на кол, адсячэнні галавы і катаванні злачынца рознымі пыткамі. Такім чынам, рэгламентуецца прымяненне ўсё больш цяжкіх і застрашваючых відаў смяротнага пакарання. Да павешання прысуджаліся, як правіла, разбойнікі, а таксама тыя злодзеі, што былі злоўлены на гарачым учынку, і нават тыя, хто быў упершыню абвінавачаны ў крадзяжы, калі кошт пакрадзенай маёмасці перавышаў пэўную суму. Статут 1588 г. рэгламентуе шэраг кваліфікаваных відаў смяротнай кары, якія не былі прадугледжаны папярэднім крымінальным законам, аднак прымяняліся на практыцы. У асноўным за дзяржаўныя злачынствы прымяняліся: чвартаванне, пасаджэнне на кол і калясаванне. За забойства жонкай мужа прадугледжвалася закопванне жыўцом у зямлю. Асуджаную закапвалі па плечы са звязанымі за спіной рукамі і пакідалі марудна паміраць ў прысутнасці аховы. Прахожым дазвалялася толькі кідаць грошы на будучае пахаванне асуджанай, а духоўніку - маліцца за яе.
Цялесныя пакаранні (членашкодніцкія і балючыя) прымяняліся галоўным чынам да простых людзей. Пошук заканадаўцам кампрамісаў прыводзіў часам да залішняй складанасці і недакладнасці палажэнняў і фармулёвак, да непаўнаты і лагічнай незавершанасці абвешчаных прававых ідэй і прынцыпаў.
III. Параўнаць крымінальнае права ВКЛ з “Каралінай” Карла V
Статут ВКЛ 1588 года, як і “Караліна" Карла V (далей - Караліна), быў уведзены ў ХVІ ст., якое з’яўляецца адным з важных рубяжоў гісторыі чалавецтва. У гэты час у Заходняй Еўропе адбываўся духоўны пералом. Феадальная саслоўная сістэма, што існавала вякамі, асвячаючы сваю неабмежаваную ўладу імем Бога, пачала развальвацца пад націскам усё нарастаючых сіл новага, буржуазнага ладу. Грамадства рухалася да аднаўленя, але разбурыць яго ўласніцкія ўстоі ў народных мас яшчэ не было рэальных магчымасцей. Для Беларусі, якая ўваходзіла ў склад ВКЛ, ХVІ ст. стала найбольш складаных і бурных гістарычных перыядаў.
Статут 1588 г. меў сваімі крыніцамі для распрацоўкі Статуты ВКЛ 1529 і 1566 гадоў, соймавыя пастановы 1573, 1578, 1580 і 1584 гадоў, прывілеі, пастановы павятовых соймікаў. Ён быў падрыхтаваны на высокім тэарэтычным узроўні кваліфікаванымі прававедамі пад кіраўніцтвам канцлера ВКЛ А.Б. Валовіча і падканцлера Л.І. Сапегі. Караліна таксама з’яўляецца адной з наібольш важных крыніц права, яна была прынята ў Германіі ў 1532 г. і апублікаваная ў 1633 г. Яна атрымала свае найменне ў гонар імператара Карла V (1519-1555). З’яўляясь адзіным агульнаімперскім законам раздробленай Германіі, мэтай Караліны было ўпарадкаванне крымінальнага судаводства ў месных судах. У Статут жа, акрамя крымінальнага і судзебнага права, увайшлі нормы дзяржаўнага (канстытуцыйнага) права. Ён абагульніў тагачасныя дзяржаўна-прававыя ідэі, некаторыя з іх апярэджвалі свой час. У Статуце знайшла адлюстраванне тэорыя падзелу ўлад на заканадаўчую (сойм), выканаўчую (вялікі князь, адміністрацыйны апарат) і судовую (Трыбунал ВКЛ, земскія і падкаморскія суды, выбарныя і незалежныя ад адміністрацыі).
Караліна была падзелена на 2 часткі. Першая яе частка прысвечана стадыям судзебнага працэса, а другая выступае ў ролі крымінальнага кодекса. Статут 1588 г. мае 14 раздзелаў і 488 артыкулаў. У 1-4-ым раздзлах змешчаны нормы дзяржаўнага права і судовага ладу, у 5-10-ым часткова ў 13-ым - шлюбна-сямейнага, зямельнага і цывільнага права, у 11-12, 14-ым і часткова ў 13-ым - крымінальнага і крымінальна-працэсуальнага права. Ідэі Рэфармацыі і верацярпімасці замацаваны ў артыкуле 3-ім 3-га раздзела, паводле якога вялікаму князю і ўсім дзяржаўным органам прадпісана забяспечваць спакой усіх жыхароў дзяржавы, незалежна ад таго, якога вучэння яны прытрымліваюцца ў хрысціянскім веравызнанні.
Караліна ўнесла важны ўклад у стварэнне агульнагерманскіх прынцыпаў крымінальнага права. Выданная як агульнаімперскі закон, яна абвяшчала вярховенства імперскага права над правам асобных зямель, адмену "неразумных и дурных" звычаяў у крымінальным судаводства у "местах и краях". Разам з тым яна дапускала захаванне для курфюрстаў, князей і сасловій іх традыцыйных абрадаў. Такім чынам, за кожнай зямлей было захавана яе асабістае крымінальнае права, Караліна прызначалась толькі для запаўнення недахопаў у месных законах. Статут 1588 г. заканадаўча замацаваў такія прававыя прынцыпы, як законнасць, індывідуалізацыя пакарання, роўнасць усіх перад законам, справядлівасць пакарання і інш.
На базе Караліны з’явілася агульнанямецкае крымінальнае права. Караліна была практычным кіраўніцтвам у судаводства для шефенаў, яна не мела чотка акрэслінай сістэмы і паслядоўнага разгранічэння крымінальнага і крымінальнапрацэсуальнага права. Асноўны змест Караліны састаўляюць правіла крымінальнага судаводства. Крымінальнае права па аб’ёму стаіць на другім месцы. Яна не мае сістэматычнага падзелу на часткі або главы. Але некаторыя групы артыкулаў аб’яднаны па сходству зместа асобымі падзагалоўкамі. Караліна не класіфікавала састаў злачынства, а пералічвала іх, размяшчая у больш схожыя групы. Яна прыдугледжвала даволі шматлікасны круг злачынстваў: дзяржаўныя (здрада, мяцеж, парушэнне земскага міру, гвалт супраць улады); супраць асобы (забойства, атрута, паклёп, самагубства злачынцы); супраць маёмасці (падпал, грабёж, крадзеж, прысваенне); супраць рэлігіі (богахульства, ведзьмарства, кашчунства); супраць маралі (кравазмяшэнне, гвалтаванне, прылюбадзеянне, дваешлюбства). У крымінальным законе Статута таксама адсутнічаюць дакладная класіфікацыя злачынных дзеянняў і зразумелыя фармулёўкі, у сувязі з чым заканадаўца агульныя азначэнні суправаджае рознымі агаворкамі, абмежаваннямі, выключэннямі. Аб'яднанне у адным артыкуле Статута палажэнняў крымінальнага, працэсуальнага, а часам і іншых галін права ўскладняе ўсведамленне сэнсу крымінальна-прававой нормы. У цэлым заканадаўца карыстаецца звычайнай гутарковай мовай, аднак шмат якія словы набываюць юрыдычны характар і пачынаюць ужывацца як спецыяльныя прававыя тэрміны. Слабое развіццё заканадаўчай тэхнікі прыводзіла да шматслоўя, частага паўтарэння адных і тых жа палажэнняў, непаўнаты крымінальнага закона.
Да агульных паняццяў крымінальнага права Караліны і Статута 1588 г. можна аднесці намер і неасцярожнасць, абставіны, выключаюшчыя змягчэння адказнасці, замах, саўдзел. Караліна прадпісвала адказнасць за здзяйсненне злачынства пры наяўнасці віны - умысла ці неасцярожнасці. У крымінальным праве Статута 1588 г. таксама размяжоўвалася віна няўмысная і неасцярожная. Калі ў дзеяннях асобы не ўгледжвалася намеру ўчыніць злачынства ці неасцярожнасці, то не прымянялася і крымінальнае пакаранне. Праяўленая неасцярожнасць у шэрагу выпадкаў не выклікала крымінальнага пакарання, а толькі абавязак выплаціць сям’і забітага галоўшчыну (нібы аплаціць зробленую шкоду). Аднак феадальнае крымінальнае права Германіі нярэдка ўстанаўлівала адказнасць і без віна, за віну іншай асобы ("объективное вменение"). Акрамя таго, ужыванне такіх методык устанаўлення віноўнасці часта цягнула за сабой асуджэнне невіннага чалавека. Па Статуту 1588 г. у якасці суб’ектаў злачынства маглі прыцягвацца як вінаватыя асобы, так і групы асоб, якія адказваюць за чужую віну. Калектыўная адказнасць цэлай групы была зручным сродкам прымусу да пакорлівасці феадальна-залежных людзей. Разам з тым у прававых актах рабіліся спробы абмежаваць адказнасць за чужую віну і абвяшчаўся пранцып персанальнай адказнасці толькі вінаватай асобы. На практыцы права аб абмежаванні адказнасці за чужую віну ў адносінах да простых людзей, асабліва феадальна-залежных, часта не прымянялася.
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
