73642 (Творчая індывідуальнасць Анатоля Грачанікава)

21

Змест

1. Уводзіны

2. Творчая індывідуальнасць пісьменніка

3. Палескія матывы ў лірыцы Анатоля Грачанікава

3.1 Сістэма пейзажных вобразаў і матываў у лірыцы

3.2 Малая радзіма аўтара ў кнізе “Круглая плошча”

3.3 Радзіма ў зборніку вершаў А.Грачанікава “Палессе”

3.4 Асаблівасці паэмы “Палескі трохкутнік”

Заключэнне

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Уводзіны

Бацькаўшчына, Радзіма, Айчына, родная старонка, бацькоўская зямля – такімі словамі кожны чалавек называе той адзіны і непаўторны куточак зямлі, дзе нарадзіліся, выраслі, спазналі першыя радасці і няўдачы, адкрылі прыгажосць свету. Куды б не завёў чалавека лёс ужо ў сталым узросце, немагчыма пазбыцца тугі па сваёй малой Радзіме. Кожны чалавек абавязкова вяртаецца да яе ва ўспамінах і снах як да крыніцы сваёй душы.

Трэба звярнуць увагу на тое, што, думаючы пра бацькоўскі дом, калыску маленства, чалавек думае пра Беларусь – вялікую Радзіму. Асабліва тонка і яскрава гэта адчуваюць пісьменнікі – людзі з асабоівай душэўнай арганізацыяй і светаадчуваннем. Менавіта паэты адчуваюць сябе неаддзельнымі ад роднай зямлі і яны перадаюць гэтае пачуцце праз свае творы чытачам. Вельмі часта ў такіх творах гучыць думка пра тое, што Бацькаўшчына – гэта самы вялікі скарб, які трэба зберагчы для нашчадкаў.

У беларускай літаратуры, напэўна, няма такіх пісьменнікаў, у творах якіх не знайшлося хаця б некалькіх радкоў-прызнанняў у шчырай любові да бацькоўскай зямлі, адданасці і вернасці ёй. Не з’яўляецца выключэннем і творчасць Анатоля Грачанікава, які быў адданы зямлі, якая яго ўзрасціла – роднаму Палессю.

Анатоль Грачанікаў належыць да пісьменнікаў маладога пакалення, а менавіта таму яго творчасць на сённяшні дзень разгледжана і ацэнена недастаткова. З гэтай высновы і вынікае актуальнасць выбранай намі тэмы (“Палесскія матывы ў лірыцы А.Грачанікава”).

Работа мае на мэце даследаваць наяўнасць матываў і вобразаў роднага паэту Палесся ў яго паэтычных творах. З пастаўленай намі мэты вынікаюць наступныя задачы:

Прааналізаваць станаўленне творчай індывідуальнасці пісьменніка; выявіць уплыў жыццёвых акалічнасцяў на паэтычную творчасць;

Правесці агляд і аналіз крытычнай літаратуры па пытанні творчасці Анатоля Грачанікава;

Выявіць вобразы і матывы Палесся ў творах Грачанікава.

Для больш дэталёвага азнаямлення з асаблівасцямі стварэння вершаў намі былі выкарыстаны публіцыстычныя матэрыялы Генрыха Далідовіча (“З прыязнасцю і болем”), Алены Ваньковіч (“Творчасць паэтаў Гомельшчыны ў кантэксце нацыянальнай пейзажнай традыцыі”), Рыгора Бярозкіна (“Аб вершах Анатоля Грачанікава”).

Прадметам даследавання ў нашай працы з’яўляюцца матывы і вобразы Палесся. Аб’ектам даследвання выступаюць непасрэдна паэтычныя творы Анатоля Грачанікава (зборнікі вершаў “Круглая плошча”, “Палессе” і паэма “Палескі трохкутнік”).

2. Творчая індывідуальнасць пісьменніка

Перад тым, як разглядаць творчасць Анатоля Грачанікава (а дакладней, палескія матывы ў яго творчасці) варта звярнуцца да біяграфічных звестак пісьменніка. Бо жыццёвы шлях паэта, умовы яго жыцця, выхаванне непасрэдна і моцна ўплывалі на з’яўленне ў яго творчасці палескіх матываў.

Даследчык творчасці і літаратурны крытык Г.Далідовіч так гаворыць пра Анатоля Грачанікава як чалавека: “Як чалавек ён за многае перажываў, многае ў нашым жыцці не мог прыняць, таму ягоная чулая душа кіпела, часамі не знаходзіла спакою” [1; 204].

Анатоль Сямёнавіч Грачанікаў нарадзіўся 8 верасня 1938 года ў вёсцы Шарпілаўка Гомельскага раёна Гомельскай вобласці ў сям’і служачага.

Пасля заканчэння ў 1960 годзе Гомельскага інстытута інжынераў чыгуначнага транспарту працаваў на Гомельскім рамонтна-механічным заводзе (1960-1962), намеснікам загадчыка аддзела прапаганды і агітацыі Гомельскага абкома камсамола (1962 – 1965), першым сакратаром Гомельскага гаркома камсамола (1965 – 1967). Скончыў Вышэйшыя літаратурныя курсы ў Маскве (1969). У 1969 – 1971 гадах Анатоль Сямёнавіч Грачанікаў працуе загадчыкам аддзела літаратуры газеты “Літаратура і мастацтва”, у 1971 – 1976 гадах – намеснікам старшыні праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі.

З 1976 года становіцца галоўным рэдактарам часопіса “Вясёлка”, а з 1978 года – часопіса “Бярозка”.

Упершыню выступіў у друку ў 1957 годзе. Выдаў зборнікі вершаў “Магістраль” (1964), “Круглая плошча” (1971), “Грыбная пара” (1973), “Начная змена” (1975), “Дрэва на выспе” (1977), “Калі далёка ты…” (1979, выбраная лірыка).

У 1974 годзе за зборнік вершаў “Грыбная пара” Анатолю Грачанікаву была прысуджана прэмія Ленінскага камсамолу Беларусі.

3. Палесскія матывы ў лірыцы Анатоля Грачанікава

3.1 Сістэма пейзажных вобразаў і матываў у лірыцы

Пейзаж арганічная частка вобразнай сістэмы твора, важны сродак мастацкай выразнасці. Пейзажная творчасць залежыць ад творчай манеры і стылю аўтара, яго ідэйна-эстэтычных памкненняў. А.Бельскі лічыць, што ў беларускай паэзіі сістэма пейзажных вобразаў і матываў, сістэма адлюстравання нацыянальнага свету вельмі разнастайная: “ад мікравобразаў (травінка, колас, кветка, дрэва), вялікіх прыродных аб’ектаў (лес, поле, луг, рака) да касмічных вобразаў (сонца, месяц, поўня, зоркі)” [2; 135].

Асаблівасці мастацкага вобразнага мыслення беларусаў знайшлі сваё адлюстраванне найперш у шматгалоснай беларускай паэзіі. Значны ўклад у стварэнне кнігі беларускай прыроды ўнёс менавіта Анатоль Грачанікаў.

Адметным і значным тут з’яўляецца тое, што ад замілавання роднымі палескімі краявідамі майстар слова ўзнімаецца да прызнання ў любові да ўсёй Беларусі, да выяўлення нацыянальнага патрыятызму і да агульначалавечых ісцін. Але многія архетыпы беларускага нацыянальнага мыслення ў яго мастацкай інтэрпрэтацыі набываюць новае гучанне, напаўняюцца арыгінальнай сімвалічнай змястоўнасцю.

Адвечным архетыпам беларускага нацыянальнага мыслення з’яўляецца лес. Для Грачанікава ён – святая мудрасць, сімвал вечнасці і таямнічасці, як і ўся прырода наогул:

Пад маланкавым лязом

Веру я, што не загіне

Мудрасць вечная лясоў,

Урачыстасць воднай плыні

(зб. “Палессе”, с. 41).

Паэт заклікае паслухаць “як птушак галасы вызвоньваюць на досвітку ў дуброве”, “як рэчкі і лясы спяваюць песні на крынічнай мове”, бо калі ёсць на свеце прыгажосць, то яна ў прыродзе.

Поле і ніва даўно сталі для беларусаў крыніцай дабрабыту, асновай духоўнага быцця. Хоць паэты рэдка ўжываюць сам вобраз поля, але імі дастаткова часта выкарыстоўваецца вобраз жыта, як сімвала працягу жыцця. А.Бельскі, да прыкладу, называе жытнёвае поле “цэлай тэмай у беларускай паэзіі”. Для Анатоля Грачанікава гэты вобраз з’яўляецца сімвалам усяго жывога, паэт лічыць яго збавеннем ад пакут:

Спакоем зор, гаёў і ніў,

Задзірванелым шляхам вузкім

Я часта сам сябе лячыў

Пад родным небам беларускім

(зб. “Палессе”, с. 23).

Неад’емнай часткай беларускага ландшафту з’яўляюцца паплавы і азёры. Лірычны герой Анатоля Грачанікава знаходзіць на ўлонні прыроды душэўнае суцяшэнне:

Адключаюся ад спрэчак,

Розных плётак і размоў.

Падключаюся да рэчак,

Да лугоў і да бароў.

Выхаваўча-дыдактычны пачатак характэрны для алегарычнага верша Анатоля Грачанікава “Рыбакі”, у якім сустракаюцца свежыя метафары і параўнанні:

На снежным возеры чарнеюць рыбакі,

Нібы на свежым ворыве гракі.

Плывуць над возерам маўклівасць і спакой,

Спавіты марознаю смугой.

Ты марыш стаць заядлым рыбаком?

Не стань жа сам нажыўкай ці жыўцом!

(зб. “Палессе”, с. 24-25).

А вада ў палескіх азёрах гаючая і цудадзейная. Менавіта такой аўтар апісвае яе ў вершы “Возера”, бо “пасля купання адчуваеш, што душа твая памаладзела”. Азёрныя пейзажы Анатоля Грачанікава таксама вельмі жывапісныя і шматвобразныя:

Пад гарою там крыніца б’е,

Сцерагуць бабры хады свае.

Між лапушша ходзяць шчупакі,

Грэюць азяблыя бакі.

Гэткай цудадзейнае вады,

Не страчаў нідзе ніколі ты.

Збоку – нібы цёплы сырадой,

А глыбей – як лёд халодны той.

(зб. “Выбранае”, с. 326 – 327).

Важным элементам нацыянальнага беларускага ландшафту з’яўляецца дарога. Яна нібы злучае ўсе вобразы роднага пейзажу. З тэмай дарогі ў беларускай літаратуры найчасцей былі звязаны матывы вандровак, руху, пошукаў. У сучаснай паэзіі дарога часта трактуецца як рух часу, памяць пра мінулае, шлях у вечнасць, да Бога [2; 135]. Для Анатоля Грачанікава дарога – гэта маршрут яго асабістага жыцця, тое, што яднае яго малую радзіму з усёй Беларуссю:

Шляхі-дарогі, трасы, бальшакі…

Вы на зямлі бацькоў - не павуціна.

Надзейна вы злучыоі на вякі

Мой родны край з магутнаю Айчынай

(зб. “Палессе”, с. 17).

Для Грачанікава-паэта родныя краявіды – тое, што спадарожнічае нам з дзяцінства. Лясы, крыніцы, рэчкі, лугі – рэаліі свету, якія ўвасабляюць у сабе яго прыгажосць, цэласнасць і гарманічнасць, ад таго любоў да роднай зямлі, да Палесся, яшчэ мацнейшая:

Квітнеюць на Палессі медуніцы,

Жадаюць шчасця нам з табой зязюлі.

Тут ранкам усміхаюцца крыніцы

Чароўнаю ўсмешкаю матулі

Найбольш распаўсюджанымі апаэтызаванымі атмасфернымі вобразама нашай літаратуры з’яўляюцца вобразы ліўня, дажджу, маланкі, грому, навальніцы, аблокаў, хмар, неба, туману, вясёлкі і іншыя. Некаторыя з гэтых вобразаў знайшлі сваё месца і ў паэзіі Анатоля Грачанікава. “Журботны эскіз на фоне дажджу, хмар, грому намаляваны пяром Грачанікава, які па-майстэрску стварае гукавыя і зрокавыя асацыяцыі:

Захмарыла.

Задажджыла.

Змрок у неба

На луг і палі паслаўся.

Сірочы промень, як шыла,

Хмары прабіў

І схаваўся.

Рыпець знудзіўся асвер адсырэлы.

Буслы ў гняздзе сваім

П’юць дажджавік

Пад страхою на седале

Куры нясмела

Ловяць грому хрыпаты рык.

На тыдзень змяшаліся

Дні і ночы

Хмара за хмарай.

Дрымоту нясе

(зб. “Выбранае”, с. 326 – 327).

Калі ў прыведзеных вышэй радках вобразы дажджу, грому, хмар чыста пейзажныя, то ў многіх вершах Анатоля Грачанікава яны сімвалічна-змастоўныя, як у вершы “Як добра…”:

Як добра, што ёсць яшчэ гэта на свеце:

Дожджык сонечны ловяць дзеці,

Зводдаль порсткія кураняткі

Выбягаюць з-пад крылля маткі.

Як добра, што ёсць яшчэ гэта на свеце

Гром паблажэла рохкае недзе,

І хлопчык абпырсканы весела едзе

Па лужынах цёплых на велосіпедзе

І не прэюць у лузе пакосы,

І ўвесь малады і босы

(Зб. “Верасень”, с. 16).

Паэт супрацьпастаўляе мудрую філасафічнасць прыроды жыццёвай мітусні, сквапнаму свету людзей. Яго вабяць цішыня і першы гром, сонца і дождж. Фантазія мастака стварае прыгожыя карціны: “дажджы буйныя, як ажыны”, “зорна-блішчасты дождж” і іншыя.

З папярэднімі вобразамі беларускай стыхіі моцна звязаны вобразы ветру. Так, гэты вобраз у Анатоля Грачанікава з’яўляецца сімвалам юнацкага кахання і маладосці:

Разгадаўшы ўспаміны,

Цераз Сож прабег у госці

Свежы вецер з Украіны,

Свежы вецер маладосці

(Зб. “Верасень”, с. 316).

Злосны і варожы асенні вецер – спадарожнік чалавека, які расчараваны ў сабе і не патрэбны нікому на зямлі. Ён “рагоча, свішча, падае ва ўтрапенні”, “закляты вільготны вецер” нідзе не мае прытулку. У “Баладзе вятроў” паэт атаясамлівае вятры з рознымі перыядамі жыцця чалавека, ваеннымі і мірнымі перыядамі гістарычнага развіцця чалавецтва.

Паўночны вецер- самы халодны.

Паўднёвы вецер – самы гарачы.

Злосны і сіверны вецер заходні.

Вецер усходні – лагодны, гаючы…

(Зб. “Верасень”, с. 40).

Рака для Анатоля Грачанікава – гэта, найперш, Сож – сведка і дарадчык у каханні да жанчыны, сімвал першага пачуцця:

Што быць магло – мінула незваротна.

Наш час, нібы раку, не пераплыць,

Нам не вярнуцца ў тыя дні былыя,

-Ад успамінаў толькі сэрца ные,

-А новым дням цяпер нас не злучыць

(Зб. “Верасень”, с. 96).

У гэтым вершы адчуваецца філасофскае паяднанне паняцця часу і плыні ракі. Дні чалавека працякаюць так незваротна і катэгарычна, як цячэ вада ў рэчцы. Гэтая думка прымушае чалавека задумацца і робіць яго настрой самотным [2; 136].

У вершы “Рака” паэт пералічвае тое, што трэба яму для шчасця. І гэта зусім не матэрыяльнае забеспячэнне і дабрабыт, а тое, што мае кожны чалавек і не задумваецца над каштоўнасцю гэтых рэчаў – гармонія з прыродай, а значыць, з самім сабой:

Для радасці трэба не многа.

Гаі, пералескі, кусты,

Глухая лясная дарога,

Рака і на беразе – ты.

З вобразам ракі звязвае Анатоль Грачанікаў і філасофскія разважанні пра чалавечае жыццё, мітуслівае і бессэнсоўнае ў параўнанні з веліччу нетараплівай Прыпяці:

Спяшацца рэкам няма куды,

Хоць часам ім не хапае вады,