Гісторыка-мемуарная літаратура

Пры ўсёй сваёй грамадска-палітычнай значнасці і той велізарнай ролі, якую адыграла царкоўна-палемічная публіцыстыка ў нацыянальным і культурным жыцці беларускага і ўкраінскага народаў, яна з прычыны свайго функцыянальнага прызначэння не магла быць у поўнай меры выразніцай свецкіх інтарэсаў і запатрабаванняў грамадства. Вось чаму, калі ў другой палове XVI ст. традыцыйнае летапісанне па сутнасці спыніла сваё далейшае развіццё, на змену яму прыйшлі разнастайныя творы ў выглядзе гістарычных аглядаў, хранографаў, мемуараў, сінопсісаў, сямейных дзённікаў, у цэнтры ўвагі якіх былі пытанні гісторыі і яе развіцця на пэўных этапах дзяржаўнага і грамадскага жыцця народа. Істотнай рысай гэтых помнікаў свецкага пісьменства было тое, што ўсе яны ствараліся па свежых слядах падзей і выдзяляліся ўзросшай цікавасцю да асобы чалавека, яго запатрабаванняў, імкненняў і сацыяльнага быту.

У станаўленні гэтага роду літаратурнай творчасці, у фарміраванні яе жанравай структуры і формы выкладання гістарычных падзей пэўную ролю адыграла афіцыйна-дакументальная літаратура і ў прыватнасці пратаколы-дзённікі (дыярыушы) дзяржаўных сеймаў Рэчы Паспалітай, у якіх даволі ярка праявілася характэрная для таго часу тэндэнцыя да "алітаратурвання" дзелавых запісаў. Сеймавыя прамовы некаторых паслоў і сенатараў у гэтых дыярыушах чытаюцца як высокамастацкія творы. Яны вызначаюцца выразнай, сакавітай мовай і з'яўляюцца яркімі ўзорамі аратарскай красамоўнасці.

Наколькі вялікай была цяга да "алітаратурвання" дзелавога пісьменства, сведчыць перапіска аршанскага старасты Філона Сямёнавіча Кміты-Чарнабыльскага (1530-1587) з членамі каралеўскай рады Вялікага княства Літоўскага. "Допісы" яго ўяўляюць сабой сакрзтныя данясенні аб пагранічным жыцці, ваенных справах і намерах рускага цара Івана Грознага. Важная і яшчэ адна акалічнасць. Кіруючыя колы Вялікага княства Літоўскага, скарыстаўшы тое, што Рэч Паспалітая апынулася ў паласе зацяжнога бескаралеўя пасля смерці Жыгімонта II Аўгуста (1572) і кароткачасовага знаходжання на польскім троне французскага прынца Генрыха Валуа (1574), пачалі весці сакрэтныя перагаворы з Масквою адносна магчымага вылучэння на польскі каралеўскі трон Івана Грознага або яго сына Фёдара. Сам Кміта-Чарнабыльскі непасрэднага ўдзелу ў гэтых перагаворах не прымаў, але пра ўсё добра ведаў і па абавязку дзяржаўнай службы паведамляў аб маскоўскіх справах у Вільню. Перапіска Кміты-Чарнабыльскага мае значную цікавасць і па змесце, і па форме. Аўтар "Допісаў" не проста паведамляў аб тых ці іншых фактах эканамічнага, палітычнага і дзяржаўнага жыцця Маскоўскай дзяржавы або Рэчы Паспалітай, а даваў ім сваю ацэнку. Дзелавую перапіску ён ажыўляў каларытнай бытавой лексікай, яркімі эпітэтамі і трапнымі параўнаннямі, прымаўкамі і прыказкамі, што надавала ёй эмацыянальную афарбоўку, мастацкую выразвасць: "Коли топили, топор давали, а выплывши - ни топорніца"; "Яко доробило лихо, прорежутся и зубы"; "Ожегшися на молоце, велено на воду дуть"; "И каши не хочу, и по воду не иду"; "Просто як овца: где их больш берет волк, там оне дальше за ним идут" і інш. Напісаныя ў апавядальным стылі жывой народнай мовай, некаторыя допісы Кміты-Чарнабыльскага выходзяць за рамкі дзелавых данясенняў і набліжаюцца да літаратурных твораў. Паколькі асобай Грознага цікавілася пэўная група сенатараў Вялікага княства Літоўскага, у "Допісах" яму ўдзелена галоўная ўвага. Аднак ні ў адным з іх Кміта-Чарнабыльскі не праявіў ні сімпатый, ні антыпатый да Грознага. Займаючы аб'ектывісцкую пазіцыю, ён тым не менш ва ўгоду сваім мецэнатам пісаў пра Грознага ў пазітыўным плане, схіляўся перад яго дзяржаўнай мудрасцю. Станоўчая характарыстыка рускага цара, шырока пададзеная ў допісе "Да Астафея Валовіча, кашталяна троцкага" ад 5 жніўня 1574 г., была невыпадковай. Яна несла пэўную сэнсавую нагрузку і мела пэўны палітычны падтэкст. Гэта быў своеасаблівы, удала абраны аўтарам тактычны прыём для палемікі з той часткай сенатараў, якія імкнуліся выбраць каралём Рэчы Паспалітай толькі прадстаўніка іншаземнай, да таго ж яшчэ і магутнай манархіі. Вось чаму Кміта-Чарнабыльскі наўмысна ідэалізуе Грознага, нават называе яго прадбачлівым біблейскім прарокам Авакумам, робіць цара рупарам сваіх ідэй.

Свае адмоўныя адносіны да негатыўных бакоў грамадскага жыцця Рэчы Паспалітай Кміта-Чарнабыльскі выказваў пры дапамозе прыёму быццам бы шырока распаўсюджаных у Маскве "непрыемных чутак" з выпадку ўцёкаў на радзіму з каралеўскага трона Генрыха Валуа.

Пры аналізе падзей і фактаў грамадска-палітычнага жыцця перыяду бескаралеўя Кміта-Чарнабыльскі праяўляе выключную дасведчанасць, цвярозы розум, палітычную празорлівасць і талент апавядальніка і публіцыста. Паказальныя ў гэтых адносінах яго допісы ад 1 чэрвеня і 5 жніўня да канцлера Яўстафія Валовіча. Прасякнутыя пафасам выкрыцця закулісных махінацый кіруючых вярхоў Вялікага княства Літоўскага і яе ганебнай капітуляцыі перад дыктатам высакамернай польскай феадальнай знаці, яны набываюць характар вострапубліцыстычных артыкулаў. У іх з вычарпальнай паўнатой аўтар выклаў свае погляды і разуменне ім дзяржаўных спраў, паказаў грамадска-палітычныя настроі свайго асяроддзя і тым самым праявіў незвычайны талент перакананага палітыка і патрыёта, занепакоенага лёсам роднага краю. Допісы Кміты-Чарнабыльскага да Валовіча, якія ўключаюць у сябе вобразны расказ аб жыцці і быце служылай шляхты, напісаныя жывой вароднай мовай, служаць пераканаўчым доказам таго, як дзякуючы ўзросшаму мастацкаму майстэрству і павышанай увазе да лёсу канкрэтнай асобы дзелавое пісьменства набывала спецыфічныя рысы славеснага мастацтва. Канкрэтны чалавек з яго зямнымі клопатамі і інтарэсамі паступова станавіўся аб'ектам літаратурнай творчасці.

"Допісы" Кміты-Чарнабыльскага былі прыкметнай з'явай у развіцці беларускай літаратуры ад яе сінкрэтызму да самастойнай формы майстэрства мастацкага слова. Як спецыфічная форма праяўлення гэтага віду пісьменства яны трывала ўвайшлі ў літаратурны ўжытак. Сведчаннем гэтага з'яўляецца шэраг твораў царкоўна-палемічнай публіцыстыкі (напрыклад, лісты Клірыка Астрожскага, Іпація Пацея, Івана Вішанскага, прэсвітэра Андрэя са Слуцка і інш.), а таксама помнікаў палітычнай сатыры ("Ліст да Абуховіча", хадайніцтва мітрапаліта Макарыя, адрасаванае ключніку райскіх варот св. Пятру, за віленскага купца Златовіча і інш.). Напісаныя па свежых слядах гістарычных падзей, "Допісы" Кміты-Чарнабыльскага стаялі ля вытокаў гісторыка-мемуарнай літаратуры.

Грамадска-палітычнае жыццё Рэчы Паспалітай пачатку XVII ст. характарызуецца вострай антыфеадальнай і нацыянальна-рэлігійнай барацьбой. Пастаянныя нелады ўнутры пануючага класа, частыя войны, адкрытая інтэрвенцыя ў Расію - усё гэта прывяло ў рух велізарныя масы народа. Накопленыя ўражанні пра ўбачанае, пачутае і перажытае былі настолькі ноцнымі, што прымушалі відавочцаў, удзельнікаў падзей брацца за пяро, каб замацаваць іх у аналах гісторыі, не даць ім сцерціся ў памяці нашчадкаў. Менавіта ў гэты перыяд у беларускай літаратуры зараджаецца гісторыка-мемуарная проза, стваральнікамі якой у асноўным былі прадстаўнікі шляхецкага саслоўя. Тады амаль немагчыма было знайсці такой шляхецкай сям'і, у якой не вяліся б свае сямейныя дыярыушы, куды шляхта ўносіла ўспаміны не толькі аб сваім гаспадарчым і асабістым жыцці, але і аб найбольш важных палітычных падзеях у краіне. Аўтары, як правіла, імкнуліся захаваць верагоднасць паведамлення, як мага больш дакладна ўзнавіць факты і падзеі, якія яны тлумачылі і ацэньвалі пад уплывам асабістых уражанняў. Такое жывое, непасрэднае самавыказванне аўтара апавядання надавала запісам характар каштоўнага дакумента свайго часу.

Паказальнымі ў гэтым сэнсе з'яўляюцца мемуары навагрудскага падсудка Фёдара Міхайлавіча Еўлашоўскага (1546-1616), працу над якімі ён пачаў у 1603 г., маючы, як відаць, дзённікавыя запісы за папярэднія 40 гадоў. Арыгінал мемуараў захаваўся ў няпоўным аб'ёме: адсутнічае ўступная частка, якая расказвае пра бацькоў мемуарыста. А паколькі апошвія запісы абрываюцца звесткамі за 1604 г., то не выключана, што ў аўтарскім тэксце мог быць і працяг інфармацыі за наступныя гады яшчэ актыўнага грамадскага жыцця Еўлашоўскага. Па часе напісання мемуары Еўлашоўскага, уціснутыя ім у тыповую для летапісаў форму пагадовых запісаў, з'яўляюцца самым раннім помнікам мемуарнага жанру з усіх вядомых нам твораў беларускай літаратуры. Беручыся за напісанне ўспамінаў, Еўлашоўскі імкнуўся выхаваць сваіх дзяцей у духу тых ідэалаў, якімі ён кіраваўся сам у асабістым жыцці. Менавіта гэтым і абумоўлена падрабязнае напісанне ім аўтабіяграфіі, з якой мы даведваемся, што нарадзіўся Еўлашоўскі ў Ляхавічах (цяпер раённы цэнтр Брэсцкай вобласці) у небагатай праваслаўнай шляхецкай сям'і, якая мела маёнтак у Еўлашове. У хатніх умовах ён вывучыў асновы роднай, а таксама польскай і яўрэйскай граматы. Неабходныя веды па матэматыцы, справаводстве і юрыспрудэнцьгі ён набыў шляхам самаадукацыі ў працэсе службы пры дварах магнатаў, што дазволіла яму потым з поспехам выступаць у ролі юрыста-адваката па справах знатных паноў у розных судовых інстанцыях. Дзякуючы багатаму практычнаму вопыту адваката Еўлашоўскі набыў аўтарытэт у асяроддзі навагрудскай павятовай шляхты, якая даручыла яму на Варшаўскім вальным сейме 1579 г. прыняць удзел у складанні тэксту важнага дзяржаўна-прававога дакумента - "Трыбунала Вялікага княства Літоўскага". А калі ў земскім навагрудскім судзе аказалася вакантным месца падсудка, яго абралі ў 1592 г. на гэтую пасаду, якую ён займаў да канца свайго жыцця.

Як тыповы прадстаўнік шляхецкага саслоўя, закліканага несці ў дзяржаве ваенную службу, Еўлашоўскі сваё ўступленне ў самастойнае жыццё пачаў з удзелу ў Лівонскай вайне. Аднак, спалохаўшыся цяжкасцей, ён кінуў ваенную службу і пачаў працаваць пры дварах буйных магнатаў. Гэта прынесла яму грамадскае прызнанне і матэрыяльны дастатак. Менавіта дзякуючы таму, што Еўлашоўскі верна і шчыра служыў сваім мецэнатам на працягу ўсяго жыцця, ён быў добра вядомы каралеўскім дварам Жыгімонта Аўгуста і Стафана Баторыя, быў асабіста знаёмы з іх світай, якая лічыла яго сваім чалавекам.

У 57-гадовым узросце Фёдар Еўлашоўскі ўзяўся за пяро, каб расказаць аб пражытым, аб падзеях асабістага і грамадскага жыцця, якія здаваліся яму вартымі ўвагі нашчадкаў. Мемуарыст з замілаваннем расказвае пра шматлікія эпізоды з жыцця дробнай і сярэднепамеснай шляхты Вялікага княства Літоўскага канца XVI - пачатку XVII ст. Ідучы адзін за адным у храналагічным парадку, яны надаюць яго мемуарам характар своеасаблівага зборніка займальных, часамі разгорнутых бытавых навел, у цэнтры якіх заўсёды канкрэтны чалавек. У здольнасці аўтара жыва і маляўніча расказаць аб тым, што яму даводзілася пачуць (напрыклад, аб з'яўленні ў 1595 г. Севярына Налівайкі ў Слуцку, а яго казакоў у Капылі), перажыць (эпізод няўдалай пераправы цераз Нёман, начлег у Дорагаве, забойства яго сыва Яна ў Навагрудку і інш.) або назіраць, заключаецца адна з галоўных вартасцей мемуараў як помніка літаратуры. Пра каго б ці пра што ні пісаў Еўлашоўскі, ён заўсёды імкнуўся надаць свайму паведамленню яркі бытавы каларыт. Адсюль у яго асаблівая схільнасць да дэталі. Трапна заўважаная і ўдала выкарыстаная, яна, як правіла, нясе пэўную сэнсавую нагрузку. У адных выпадках дапамагае адцяніць канкрэтную рысу характару чалавека, у іншых становіцца ядром самога апавядання пра той ці іншы жыццёвы эпізод.

Уваскрашаючы ў памяці хроніку шляхецкага жыцця і паказваючы на гэтым фоне сваіх сучаснікаў, Еўлашоўскі спрабуе пранікнуць у іх псіхалогію і растлумачыць іх учынкі ўмовамі сацыяльнага жыцця таго часу. У яго ўжо выяўляецца імкненне да мастацкага абагульнення сваіх назіранняў пры стварэнні таго ці іншага вобраза. У гзтым плане маюць пэўную цікавасць пададзеныя ў мемуарах вобразы яго жонкі Ганны Балатоўны, княгіні Аляксандры, яе цёткі Таццяны Скумінай і яе мужа Івана Бакі, паноў Глухоўскага, Івана Крачатоўскага, Альбрэхта Бруханскага і інш. Не менш цікавы і вобраз самога мемуарыста, што паўстае перад чытачом перш за ўсё як прыкладны шляхціц, добрапрыстойны сем'янін, які глыбока паважае бацькоў і праяўляе выключны клопат аб сваіх дзецях, братах і сёстрах. Будучы жывым увасабленнем шляхецкай дабрадзейнасці, Еўлашоўскі лёгка сыходзіцца з людзьмі незалежна ад таго, якое становішча яны займаюць у грамадскім жыцці. Далёкі ад палітыкі, ён прымае жыццё такім, якое яно ёсць, бо лічыць яго вынікам праяўлення божай волі. Вось чаму рэлігійнаму па складзе сваіх думак Еўлашоўскаму нават у галаву не прыходзіла паставіць пад сумненне існуючую сістэму грамадскіх адвосін. З гэтай прычыны ён ідэалізаваў феадальную знаць, ганарыўся, што абараняе яе матэрыяльныя інтарэсы. Ён з замілаваннем успамінае пра свае пастаяныя паслугі магнацкаму роду Хадкевічаў і не менш старанную службу на працягу 30 гадоў "у патрэбах" трокскага ваяводы Мікалая Крыштофа Радзівіла, празванага Сіроткам. Еўлашоўскі лічыў, што верная служба сваім гаспадарам - найбольш дзейсны сродак дасягнення высокага становішча ў грамадстве.

Традыцыйны і косны ў грамадскіх поглядах, набожны Еўлашоўскі пры ўсёй сваёй рэлігійнасці не захаваў вернасці праваслаўнаму веравызванню бацькоў. Захапіўшыся ў юнацтве вучэннем пратэстантаў, ён стаў прыхільнікам моднай для таго часу рэлігійнай плыні евангелістаў. Аднак рацыяналізм не пазбавіў яго веры ў рознага роду рэлігійныя забабоны. I ў той жа час, будучы ад прыроды гуманным чалавекам, ён цвёрда прытрымліваўся думкі аб тым, што рознасць веравызнанняў не павінна быць перашкодай ва ўстанаўленні добрых адносін у сямейным, а тым больш у грамадскім жыцці. Вось чаму, будучы сведкам вострай рэлігійнай барацьбы ў канцы XVI ст., Еўлашоўскі з жалем успамінаў пра тыя, паводле яго слоў, залатыя часы, калі рознасць вер не выклікала варожасці "межи свецкими станы".

У сваіх мемуарах Еўлашоўскі не закранаў пытанняў вялікай палітыкі, бо лічыў яе справай кампетэнцыі знатных паноў, абраных Богам. Ён звычайна толькі канстатаваў сам факт, падзею і тут жа падкрэсліваў сваю безуважнасць да яе.

Лічачы сябе патрыётам Вялікага княства Літоўскага, Еўлашоўскі ганарыцца яго дзяржаўнымі дзеячамі. Ён не без злараднасці заўважае, што ў час бескаралеўя польскія паны былі напалоханы магчымасцю адпадзення Вялікага княства Літоўскага ад дзяржаўнага саюза з Польшчай і вельмі баяліся яго збліжэння з рускай дзяржавай. Ён таксама падкрэслівае, што на Варшаўскім вальным сейме 1578 г. маршалкам у пасольскай хаце быў абраны не паляк, а менавіта "наш литвин - Лукаш Болько Свирский". Аднак нягледзячы на свой патрыятызм, Еўлашоўскі не змог устаяць супраць магутнай хвалі паланізацыі, якая ў той час захліснула шляхецкае саслоўе, што адбілася, у прыватнасці, і на мове яго мемуараў, багата перасыпанай паланізмамі.