74411 (Літаратура другой паловы XVI ст)

Размещено на http://www.allbest.ru/

Літаратура другой паловы XVI ст

ЗМЕСТ

1. ЛІТАРАТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI СТ

1.1 Агульная характарыстыка літаратуры другой паловы XVI ст

1.2 Сымон Будны

1.3 Васіль Цяпінскі

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ

1. ЛІТАРАТУРА ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XVI СТ

1.1 Агульная характарыстыка літаратуры другой паловы XVI ст

Другая чвэрць XVI ст. азнаменавалася распаўсюджаннем рэфармацыйных ідэй у шэрагу краін Заходняй Еўропы. Узнікшыя на аснове барацьбы сялянства і маладой буржуазіі супраць феадальнага ладу, яны неўзабаве выліліся ў сацыяльна-палітычны рух, які прынята называць Рэфармацыяй. Рэфармацыя з'явілася заканамерным вынікам пачатку распаду феадальнай сістэмы і зараджэння ў ёй новых, капіталістычных адносін. Яе ідэалагічная дактрына была па сутнасці першым актам арганізаванага выступлення буржуазіі супраць каталіцкай царквы, якая служыла апорай феадалізму і з'яўлялася яго неад'емнай часткай. У сілу гэтага Рэфармацыя з пачатку свайго ўзнікнення прымала форму рэлігійнай барацьбы, характар праяўлення якой у розных краінах Еўропы быў розны. Усё залежала ад ступені сталасці сацыяльных супярэчнасцей у кожнай канкрэтна ўзятай краіне і ідэйна-палітычнай згуртаванасці грамадскіх сіл, якія выступалі пад сцягам Рэфармацыі. Не апошнюю ролю пры гэтым адыгрывала і тое, наколькі шырока ў ёй прымалі ўдзел розныя слаі апазіцыі, і ў першую чаргу народныя масы, якія неслі на сваіх плячах увесь цяжар феадальнага прыгнечання.

Галоўнай сваёй задачай ідэолагі Рэфармацыі ставілі секулярызацыю (абміршчэнне) царкоўнага і манастырскага землеўладання, якое не абкладалася ніякімі падаткамі і давала духавенству вялікія даходы. Каталіцкая царква, абагаціўшыся за многія стагоддзі свайго існавання, стала адным з самых буйных феадалаў і ўяўляла сабой своеасаблівую дзяржаву ў дзяржаве. Духавенства эксплуатавала сялян і рамеснікаў, трымала ў сваіх руках адукацыю, стрымлівала развіццё свецкіх навук, рэгламентавала духоўнае жыццё чалавека, праследавала ўсякую свабодамыснасць. Разам з тым царква вымагала немалыя грошы ў народа — для сваіх шыкоўных і дарагіх культавых рытуалаў. З мэтай асабістай нажывы духавенства ўвяло ў практыку продаж індульгенцый, гэта значыць адпушчэнне грахоў за грошы. Усё гэта ўшчамляла матэрыяльныя і духоўныя інтарэсы свецкіх феадалаў. Вось чаму адным з асноўных патрабаванняў дзеячаў Рэфармацыі было стварэнне новай і да таго ж «таннай» нацыянальнай царквы.

Выступаючы супраць багацця царквы і яе магутнага ўплыву на грамадска-палітычнае жыццё, ідэолагі Рэфармацыі, аднак, не адмаўляліся ад самой рэлігіі. Яны выступалі за яе захаванне, але толькі ў крыху відазмененай форме, прыстасаванай да інтарэсаў той часткі грамадства, ад імя якой выступалі. I хоць гэтыя ідэолагі раннебуржуазнага грамадства ў значнай меры былі захоплены ідэямі Адраджэння, крытыкай сярэдневяковага светапогляду, тым не менш яны яшчэ заставаліся глыбока рэлігійнымі людзьмі, якія аб'яўлялі Свяшчэннае Пісанне Новага Запавету невычэрпнай крыніцай веры ў Бога кожнага чалавека. Адсюль іх імкненне перакладаць гэтую частку Бібліі на нацыянальныя мовы.

Пачаткам заходнееўрапейскай Рэфармацыі прынята лічыць публічнае выступленне Марціна Лютэра ў канцы 1517 г. супраць папскіх індульгенцый. У 95 тэзісах, якія сталі першым дакументам нямецкай Рэфармацыі, а потым у Вялікім і Малым катэхізісах ён выклаў сутнасць новай рэлігійнай дактрыны — лютэранства. Зыходнай перадумовай сваёй дактрыны, якая выражала інтарэсы бюргерска-буржуазнай плыні Рэфармацыі, Лютэр аб'явіў вучэнне Свяшчэннага Пісання Новага Запавету (Евангелля) адзінай і зусім дастатковай крыніцай веры ў Бога, тлумачыць якую кожны хрысціянін мог па сваім разуменні.

Значнай плынню ў Рэфарнацыі быў таксама кальвінізм, які ўзнік у Швейцарыі, калі Жан Кальвін у 1533 г. адрокся ад каталіцкай царквы і стварыў у Жэневе першую абшчыну паслядоўнікаў сваіх рэфармацыйных ідэй. Тэарэтычнае абгрунтаванне іх ён выклаў у апублікаваным у 1536 г. творы «Настаўленне ў хрысціянскай веры». Як сістэма поглядаў кальвінізм характарызаваўся строгай рэгламентацыяй грамадскага і асабістага жыцця, апраўданнем існавання класа выбраных і прыгнечаных, буржуазнага накаплення і буржуазнай дзейнасці наогул. Сваім вастрыём кальвінізм быў накіраваны не толькі супраць каталіцызму, але і супраць радыкальнага крыла Рэфармацыі. Яго ідэі сацыяльнай роўнасці і ўзброенай барацьбы Кальвін супрацьпаставіў ідэю безумоўнага панавання божага прадвызначэння, якая стала яго галоўнай догмай. Кальвінізм на практыцы ажыццявіў прынцып стварэння простай і «таннай» царквы. З царкоўвага ўжытку ён ліквідаваў упрыгожанні, сімвалы і цырымоніі, богаслужэнне звёў да чытання Евангелля, а царкоўную пропаведзь — да сумеснага спявання псалмоў, адмяніў усе царкоўныя святы, акрамя нядзелі, а ўсе таінствы абмежаваў хрышчэннем і прычасцю. Пурытанская рэформа царквы, праведзеная Ж. Кальвінам, адпавядала патрабаванням маладой буржуазіі, што забяспечыла яго ідэям шырокую еўрапейскую папулярнасць.

Ідэі Рэфармацыі, і найперш кальвінізму, імклівае распаўсюджанне якіх у краінах Заходняй Еўропы пачалося ў 40-я гг. XVI ст., праніклі і на тэрыторыю Вялікага княства Літоўскага. Для засваення іх тут ужо былі перадумовы, якія ўзніклі ў выніку хуткага росту гарадоў і фарміравання ў іх трэцяга саслоўя, інтарэсы і правы якога парушаліся і ўшчамляліся свецкімі, а таксама духоўнымі феадаламі. У выніку гарады Вялікага княства Літоўскага станавіліся не толькі цэнтрамі культурнага жыцця народа і арэнай саслоўнай барацьбы, але і ачагамі ідэалагічных канцэпцый, што ўзнікалі ў асяроддзі трэцяга саслоўя і прагрэсіўнай часткі шляхты.

У рэалізацыі ідэй Рэфармацыі былі зацікаўлены таксама і буйныя свецкія феадалы, якія імкнуліся атрымаць з яе пэўныя матэрыяльныя і палітычныя выгады. Магнацкія сем'і Радзівілаў, Кішак, Сапегаў, Хадкевічаў, Гарнастаеў і прадстаўнікі іншых княжацкіх родаў сталі не толькі прыхільнікамі ідэй Рэфармацыі, але і кіраўнікамі іх практычнага ажыццяўлення. Закрываючы каталіцкія, а месцамі і праваслаўныя цэрквы на тэрыторыі сваіх уладанняў, яны пачалі ствараць шырокую сетку пратэстанцкіх абшчын. Так, ужо ў 50-х гг. абшчыны кальвінісцкага кірунку былі створаны ў Нясвіжы, Брэсце, Клецку. Крыху пазней явы ўзніклі ў Віцебску, Полацку, Мінску, Глыбокім, Гарадзеі, Заслаўі, Навагрудку, Оршы, Смаргоні, Шклове, Галоўчыне і іншых гарадах і мястэчках Беларусі.

Зразумела, што рэфармацыйныя ідэі не маглі не ўвасобіцца і ў тагачаснай літаратуры. У перыяд рэфармацыйнага руху, які ахапіў у сярэдзіне XVI ст. Вялікае княства Літоўскае, прыкметна ажывілася выданне рэлігійна-маральнай, царкоўна-дыдактычнай, вучэбнай і перакладной літаратуры. У гэтай шырокай плыні самай разнастайнай друкаванай прадукцыі ўзнікалі новыя віды і жанры спецыфічнай публіцыстыкі, абумоўленай характарам рэлігійнай барацьбы таго часу. Змяняўся характар літаратуры, якая стала выразніцай пэўных саслоўна-класавых інтарэсаў і тэндэнцый. Літаратура пашырала свой ідэйна-тэматычны дыяпазон і сферу эстэтычнага ўздзеяння. Яна пачала часцей звяртацца да фактаў рэчаіснасці і даваць ім ацэнку з пункту гледжання цвярозага розуму, прытрымліваючыся традыцый гуманізму эпохі Адраджэння. А гэта няўхільна вяло літаратуру да агульнанароднасці і дэмакратызацыі. Рацыяналістычны падыход да з'яў рэчаіснасці абумовіў узрастанне гуманістычных тэндэнцый у літаратуры. У некаторых творах таго часу адкрыта і смела ставіліся на парадак дня надзённыя пытанні сацыяльна-палітычнага і культурнага жыцця грамадства, рабіліся спробы крытычна асэнсаваць з'явы рэчаіснасці. Менавіта гэтымі фактарамі і былі абумоўлены ідэйныя пошукі літаратуры, якія вялі да пастаяннага сутыкнення ў ёй самых разнастайных, супярэчлівых пунктаў гледжання, часам узаемавыключальных. Ва ўмовах напружанай ідэалагічнай барацьбы за розумы і сэрцы людзей літаратура станавілася ўсё больш ваяўнічай і падкрэслена публіцыстычнай.

Нягледзячы на тое што Рэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім па шэрагу прычын не змагла даць такіх рэальна адчувальных палітычных вынікаў, як у краінах Заходняй Еўропы, яна ўсё ж вылучыла на арэну грамадскага жыцця значную плеяду выдатных дзеячаў літаратуры і культуры. Заўважым, што Рэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім не мела свайго чыста нацыянальнага характару. I гэта нядзіўна, паколькі прапаведнікамі яе ідэй тут выступалі прадстаўнікі розных краін і народаў. Адны з іх, напрыклад Пётр з Ганёндза (Гоняд), Павел з Візны, Якуб з Калінаўкі, Андрэй Волан, Лаўрэнцій Крышкоўскі, Сымон Будны, Васіль Цяпінскі і іншыя, былі мясцовымі дзеячамі. Другія прыбылі сюды з розных краін: Феадосій Касой — з Расіі, Марцін Чаховіц, Павел Гжэгаж і Ян Немаеўскі — з Польшчы, Ян Ліцыній Намыслоўскі — з Сілезіі, Георгій Бляндрата, Францыск Лісманіні, Фауст Соцын — з Італіі і г. д. Гэты стракаты нацыянальны склад прапаведнікаў ідэй Рэфармацыі ў пэўнай ступені накладваў адбітак на развіццё рэфармацыйнай публіцыстыкі Вялікага княства Літоўскага. Вострапалітычная па характары, яна не была чыста нацыянальнай і па форме, гэта значыць па мове, і ў гэтых адносінах несла пэўныя выдаткі, якія прывялі яе ўрэшце да звужэння той сацыяльнай базы, на якую Рэфармацыя магла б тут трывала абаперціся.

Найбольш яркімі прадстаўнікамі рэфармацыйнай думкі ў Беларусі сталі Сымон Будны і Васіль Цяпінскі.

1.2 Сымон Будны

літаратура беларусь будны

Таленавіты пісьменнік, выдатны педагог, філосаф і багаслоў Сымон Будны належыць да ліку першарадных асоб нашай старажытнай культуры, дзеячаў еўрапейскага маштабу. Кнігі яго, выдадзеныя ў Нясвіжы і Лоску, набылі вядомасць літаральна ва ўсіх краінах Заходняй Бўропы. Гуманістычныя ідэі С. Буднага ў абарону свабоды чалавечага духу, ягоныя палымяныя заклікі да паўсюднага панавання ў грамадстве розуму і навукі знайшлі глыбокі водгук не толькі ў сэрцах суайчыннікаў, але і ў Германіі, Швейцарыі, Францыі, Англіі, Італіі, Маскоўскай Русі.

Першая дакументальная згадка пра С. Буднага — кароткі запіс у метрыцы Кракаўскага універсітэта за 19 кастрычніка 1544 г. Калі зыходзіць з таго, што юнаку ў час паступлення ва універсітэт было каля 14 год, — звычайны для пачаткоўцаў узрост — то, можна меркаваць, што ён нарадзіўся прыкладна ў 1530 г. або ў самым канцы 1520-х гг. у нейкай Будзе. Дзе знаходзілася тая Буда — загадка, бо вёсак з такой назвай на Беларусі, таксама як і ў Польшчы, безліч (у біябібліяграфічным слоўніку “Беларускія пісьменнікі”, дарэчы, указваецца вёска Буда каля Плоцка, што на тэрыторыі сучаснай Польшчы). На карысць жа яго беларускага паходжання паказваюць многія факты. Найперш, ён вельмі кепска ведаў Польшчу. Гэта і нядзіўна, бо дакладна вядома, што ўсё сваё свядомае жыццё Будны пражыў у Вялікім княстве Літоўскім і толькі зрэдку выязджаў у Польскае каралеўства для ўдзелу ў пратэстанцкіх сінодах. Аднак асабліва важна тое, што Будны напісаў свае першыя творы — «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» — на старабеларускай мове. Матчынай мовай асветніка, несумненна, была беларуская мова. Пра гэта красамоўна сведчыць і палымяны заклік Буднага да князёў Радзівілаў шанаваць яе ва ўсе часы, берагчы як неацэнны скарб. На жаль, дакладна невядома, дзе Будны атрымаў пачатковую адукацыю. Праўда, ёсць падставы гаварыць пра яго знаходжанне на Падляшшы, магчыма, у маёнтку Хадкевічаў, у Заблудаве, ці ў Супрасльскім манастыры. У 1558 г. С. Будны распачынае дзейнасць у Вільні: выкладае асновы тэалогіі ў Віленскім пратэстанцкім зборы, атрымліваючы за гэта, як сведчаць крыніцы, шчодрую па тым часе ўзнагароду. У сталіцы Вялікага княства Літоўскага ён не толькі знайшоў надзейны жыццёвы прытулак, але і атрымаў выдатную мажлівасць удасканаліць свой талент педагога, пісьменніка, філосафа і багаслова. У віленскі перыяд жыцця Будны, аднак, не прымаў актыўнага ўдзелу ў тых дыскусіях, што распачаліся ў асяроддзі пратэстантаў і ў выніку якіх адбылося рэзкае размежаванне адзінай дагэтуль рэфармацыйнай плыні на Беларусі, спачатку на два, а пасля і яшчэ на некалькі кірункаў. Мяркуючы па яго першых творах, ён схіляўся да кальвінскай дактрыны. Будны не спяшаўся ўслед за сваім патронам Мікалаем Радзівілам Чорным прымаць погляды антытрынітарыяў. Ён не хацеў браць на веру чужыя думкі, рызыкуючы, вядома, трапіць у няміласць да ўсемагутнага князя. Як бачна, ужо тады выявілася неардынарнасць натуры Буднага, імкненне самастойна адшукаць ісціну, дайсці самому да сутнасці з'явы. Ён, разам з тым, не кінуўся на злом галавы ў вір дыскусій, а бесперапынна назапашваў далей веды — грунтоўна аналізаваў біблейскія тэксты, скрупулёзна параўноўваў пазіцыі і погляды шматлікіх аўтарытэтных багасловаў, заходніх і ўсходніх айцоў царквы, нарэшце, прыводзіў у сістэму свае веды пра Сусвет, Бога і Чалавека і, такім чынам, набліжаўся да выпрацоўкі ўласнай тэалагічнай дактрыны. Каля 1560 г. С. Будны пераехаў з Вільні ў Клецк, дзе ў мясцовым кальвінскім зборы прадоўжыў справу, распачатую ў Вільні, адначасова рыхтуючы да друку свой першынец.

На пачатку лета 1562 г. з Нясвіжскай пратэстанцкай друкарні, што належала Мацвею Кавячынскаму, выйшла дыхтоўная, з густам аздобленая кніжка значных памераў, больш за пяцьсот старонак, пад тытулам «Катэхізіс, або Старадаўняя хрысціянская навука для простых людзей». Яна адразу прыцягнула ўвагу адукаваных людзей як у Вялікім княстве Літоўскім, так і далёка за яго межамі. Незаменная чытанка для дарослых і выдатны падручнік для дзетак, «Катэхізіс» з'яўляўся ў той жа час неардынарным філасофска-багаслоўскім творам, адметным паводле свайго зместу і глыбіні выказаных думак. Ён выклікаў шырокую літаратурную палеміку, якая стала прыкметнай з'явай усяго еўрапейскага рэфармацыйнага руху. Свой зварот да друкаванага слова асветнік растлумачыў нясцерпным жаданнем спыніць распаўсюджанне «хлуслівых вучэнняў», «злых рэчаў, якія перамаглі ў Хрыстовай Царкве». Яго «Катэхізіс» 1562 г. прывабліваў чытачоў як зместам, так і манерай выкладання матэрыялу, выключнай логікай разважанняў і пераканаўчасцю доказаў.

Літаральна праз тры месяцы пасля з'яўлення «Катэхізіса», 11 кастрычніка 1562 г. з Нясвіжскай друкарні выйшаў новы твор С. Буднага на старабеларускай мове — «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам».

Жывучы ў Клецку, С. Будны каля 1562—1563 гг. пачаў наладжваць непасрэдныя кантакты з дзеячамі заходнееўрапейскай Рэфармацыі. Публічная дыскусія пачатку 60-х гг. XVI ст. паміж клецкімі, нясвіжскімі, віленскімі і малапалянскімі пратэстантамі, прысвечаная досыць складанаму тэалагічнаму пытанню пра зыходжанне Святога Духа, падштурхнула Буднага да напісання твора «Аб зыходжанні Святога Духа». Беларускі тэолаг, жадаючы пачуць меркаванні знаных еўрапейскіх тэарэтыкаў Рэфармацыі, паслаў падрыхтаваны на лаціне багаслоўскі трактат у Цюрых, Генрыху Булінгеру.

На працягу далейшых трыццаці гадоў, аж да самай смерці (1593), С. Будны шмат працуе на тэолага-каментатарскай ніве (піша і выдае кнігі, займаецца навуковым перакладам, удзельнічае ў пасяджэннях пратэстанцкіх сінодаў, выступаючы з дакладамі, перапісваецца з еўрапейскімі пратэстантамі, напрыклад, з англічанінам Дж. Фоксам, і г. д.). З найбольш значных прац яго гэтага часу неабходна назваць такія, як польскамоўны «Катэхізіс» (Нясвіж, 1563—1564), «Аб зачацці Сына Божага» (1569), «Аб асноўных догматах веры» (1570), пераклад Новага Запавету і апокрыфаў (канец 1570-х гг.; дарэчы, да перакладу Новага Запавету С. Будны звяртаўся і пазней, незадаволены першапачатковымі сваімі спробамі; можна нават сцвярджаць, што ён, так бы мовіць, шліфаваў сваю ранейшую працу), «Аб дзвюх прыродах Хрыста» (Лоск, 1574), пераклад на польскую мову твора Эрнеста Варамунда Фрыза «Аб фурыях альбо французскім шаленстве» (Лоск, 1576), «Аб асноўных артыкулах хрысціянскай веры» (Лоск, 1576), «Абвяржэнне Чаховіца, які лічыць, што хрысціяніну нельга займаць дзяржаўную пасаду» (канец 1570-х), «Аб свецкай уладзе» (1583, Лоск). За апошні твор С. Будны быў выключаны з арыянскай абшчыны як ерэтык, асуджаны пратэстантамі на Луцкавіцкім сінодзе 1582 г., адлучаны ад царквы і пазбаўлены духоўнага сану. Гэтыя падзеі пазбавілі С. Буднага душэўнай раўнавагі, назаўсёды выбілі яго са звыклай жыццёвай каляіны. Каля 1583 г. ён пакідае Лоск і, напэўна, накіроўваецца ў Іўе, дзе дзейнічала арыянская акадэмія. Асветнік, мусіць, зноў паспрабаваў знайсці сябе на педагагічнай ніве. У канцы 1580-х С. Будны разам з Ф. Даманоўскім удзельнічаў у вядомым дыспуце з полацкімі езуітамі.

Жыццёвы шлях славутага асветніка, чалавека універсальных ведаў, унікальнага філосафа і прапаведніка, таленавітага пісьменніка і перакладчыка завяршыўся 13 студзеня 1593 г. у Вішневе (сённяшні Валожынскі раён Мінскай вобласці) у доме шляхціца-пратэстанта Лявона Моклака.