149 (641484), страница 2
Текст из файла (страница 2)
6. Заслужанае прызнанне. Праслужыўшы ў павятовых вучэльнях (Калужскім і Бароўскім) дваццаць год, Кастусь Эдуардавіч падаў у адстаўку і выклапатаў сабе настаўніцкую пенсію. У епархіяльнай вучэльні працягваў працаваць. Тамака было лягчэй выкладаць, плацілі больш жалаванні і, акрамя таго, былі доўгія вакацыі, падчас якіх ён мог аддацца сваім працам.Кастусь Эдуардавіч працягнуў свае навуковыя пошукі, завяршылася праца над найсур'ёзнай навуковай працай "Аэрастат і аэраплан", напісаным пасля правядзення велізарнай колькасці досведаў па супраціве паветра. Была скончаная праца над другой часткай "Даследаванні сусветных прастор рэактыўнымі прыборамі". Яна ўбачыла святло ў 1911-1912 гадах у часопісе "Веснік паветраплавання", рэдактарам якога быў Б. Н. Вараб'ёў. Ён сам адшукаў адрас калужскага вынаходніка і паслаў яму ліст з просьбай паведаміць, на якую тэму той мог бы напісаць артыкул для часопіса. Кастусь Эдуардавіч адклікаўся хутка і даслаў другую частку працы "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымі прыборамі". "Агульны дух працы, - пісаў Цыялкоўскі, - наступны: чалавецтва не застанецца вечна на Зямлі, але, у пагоне за святлом і прасторай, спачатку нясмела пракрадзецца за межы атмасферы, а затым заваюе сабе ўся прастора вакол сонца". Рэдактар часопіса ўспамінаў: "Друкаванне другой часткі артыкула "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымі прыборамі" пачалося ў нашым часопісе ў 1911 году і працягвалася з нумара ў нумар амаль да сярэдзіны наступнага года. У адрозненне ад першай, пакінутай незаўважанай, другая частка працы выклікала незвычайную цікавасць да пастаўленых аўтарам двум тэмам: ракетныя лятальныя апараты і міжпланетныя паведамленні. Яна сапраўды ўскалыхнула навуковую, тэхнічную і вынаходніцкую думку не толькі ў Расеі, але і за мяжой. Рэзананс атрымаўся нечакана шырокі". Не выпадкова навуковец адзначыў у аўтабіяграфіі: "Вучэнне аб рэактыўным зоркалёце толькі тады было заўважана, калі пачатак друкавацца другасна... у вядомым, распаўсюджаным і багата які выдаецца часопісе "Веснік паветраплавання". Тады шматлікія навукоўцы і інжынеры (за мяжой) заявілі аб сваім прыярытэце. Але яны не ведалі аб маёй першай працы 1903 гады, і таму іх прэтэнзіі былі потым абвінавачаныя, невядомасць працы 1903 гады аб зоркалёце выратавала мой прыярытэт".
Праца прынесла Кастусю Эдуардавічу сяброўства людзей, па вартасці ацанілых яго талент, яго ідэі і якія зрабілі ўсё для іх папулярызацыі. Ужо ў тым жа 1912 году ў часопісе "Прырода і людзі" з'явілася вялікі артыкул рэдактара часопіса "Электрычнасць і жыццё" інжынеры Ў.У. Руміна "На ракеце ў сусветную прастору". У артыкуле гаварылася аб вялікім значэнні прац Цыялкоўскага для будучыні. На наступны год Румін надрукаваў ужо ў сваім часопісе артыкул "Рэактыўныя рухавікі (фантазія і рэчаіснасць)". Тады жа з падтрымкай Цыялкоўскага ўпершыню выступіў Я.І. Перэльман. Яго даклад аб міжпланетных вандраваннях быў надрукаваны ў шэрагу газет і часопісаў. Лёд вакол Цыялкоўскага быў зламаны, яго працы сталі чытацца, да яго нетутэйша прызнанне не толькі навукоўцаў, але і шырокай грамадскасці.
7. Дырыжаблі.Адным з блізкіх сяброў і памагатых Кастуся Эдуардавіча быў П.П. Канінг, чалавек цікавы і арыгінальны. Па іх ініцыятыве ў 1904 году была створаная група прыхільнікаў дырыжабля, праект дырыжабля быў абмеркаваны калужскімі інжынерамі, прызнаны тэарэтычна правільным і практычна здзяйсняльным. Ад імя гэтай групы ў газеце "Маскоўскі кур'ер" за 1904 год была надрукаваная артыкул аб дырыжаблі Цыялкоўскага і выпушчаная ўлётка пад назовам "3аметка адмыслоўцаў аб праекце К.Э. Цыялкоўскага". Гэтая нататка з'явілася прыкладаннем да кнігі навукоўца "Простае вучэнне аб паветраным караблі і яго пабудове".
Распрацоўваючы праблемы тэорыі касманаўтыкі, Кастусь Эдуардавіч ізноў і ізноў вяртаўся да свайго стварэння - суцэльнаметалічнаму дырыжаблю. Вырашыўшы прыцягнуць увагу грамадскасці да праблемы апарата лягчэй паветра, ён задаўся мэтай пабудаваць некалькі вялікіх мадэляў і выехаць з імі на паветраплавальны з'езд. Паездка ў Пецярбург на III з'езд паветраплавацеляў адбылася ўвесну 1914 гады. Выступ на з'ездзе не задаволіла Цыялкоўскага. Нешматлікія апаненты выказаліся толькі аб недасканаласці злучэння тонкіх металічных лістоў абалонкі дырыжабля пасродкам знітоўкі цынам, што ён і сам разумеў (іншых спосабаў тагачасная тэхніка не ведала). Аб самой жа канструкцыі не казаў амаль ніхто. Кастусь Эдуардавіч пісаў: "У 1914 году, увесну, да вайны, мяне запрасілі ў Петраград на паветраплавальны з'езд. Узяў сабой скрыня мадэляў у два метра даўжынёй і рабіў даклад з дапамогай гэтых мадэляў і дыяпазітываў. Суправаджаў мяне мой сябар П.П. Канінг. Прафесар Жукоўскі быў апанентам і не ўхваляў праекту... Студэнты, аглядаючы маю выставу, казалі, што толькі па мадэлях яны ясна прадставілі сабе новы тып дырыжабля. Мае кнігі жа гэтага ім не давалі. Вось як цяжка засвойваецца ўсё новае".
Апошняя брашура, аб'ёмам усяго ў восем старонак, якую Цыялкоўскаму цудам атрымалася выдаць напярэдадні рэвалюцыі, звалася "Гора і геній". Гэта была мара аб тым часе, калі людзі будуць шанаваць і берагчы сваіх навукоўцаў, філосафаў, дапамагаць і давяраць ім, і тады будуць пераадоленыя ўсё бедствы, якія выпрабоўвае чалавецтва.
У 1918 г. улетку Кастусь Эдуардавіч быў абраны чальцом-спаборнікам Сацыялістычнай Акадэміі. Гэтая Акадэмія на першых сітавінах паставілася спагадліва да Цыялкоўскага і аказвала некаторую дапамогу. Навукоўца запрашалі жыць у Маскве, але ён адмовіўся, застаўся дома і працягваў узмоцнена працаваць. Але з 1919 гады па нейкіх чыннікам высыланне ўтрымання спынілася. Сярод лістоў Кастуся Эдуардавіча ёсць два, адрасаваных у Акадэмію, але, мабыць, не пасланых, Ён дзякуе Акадэмію і піша, што "яна матэрыяльна дапамагла напісаць палову задуманага мною складання, над якім я працаваў з найвялікшым натхненнем і паляваннем, дзякуючы збольшага і спагадзе Акадэміі, шкада толькі Акадэмія пакінула мяне нечакана і бездапаможна на сярэдзіне дарогі, не даўшы магчымасці завяршыць пачатую працу, бо зараз прыйдзецца больш думаць аб сродках пражытка".
Нягледзячы на вельмі цяжкае матэрыяльнае становішча ў сям'і, у лістападзе 1921 г з-за пагаршэнні стану здароўя, Цыялкоўскі быў змушаны пакінуць педагагічную працу, якой аддаў амаль 42 гады жыцця. Апошнія два года ён выкладаў фізіку, матэматыку, астраномію і хімію ў адзінай працоўнай школе 2-й прыступкі.
5 чэрвеня 1919 году навуковец быў абраны ганаровым чальцом Рускага таварыства Аматараў сусветазнаўства. Узнак падзякі Кастусь Эдуардавіч кожная свая новая праца стаў пасылаць Рускаму грамадству аматараў сусветазнаўства.
8. "Па-за Зямлёй". Вялікую дапамогу навукоўцу аказала і Калужскае грамадства вывучэння прыроды і мясцовага боку. Яшчэ да рэвалюцыі яно садзейнічала выданню яго прац. У 1919 году ў працах Грамадствы была змешчаная праца "Кінэтычная тэорыя святла". У 1920 году ў выданні Грамадствы выйшла тыражом у 300 асобнікаў навукова-фантастычная аповесць Цыялкоўскага "Па-за Зямлёй". У 1918 году яна была надрукаваная ў часопісе "Прырода і людзі".
Кнізе "Па-за Зямлёй" Цыялкоўскі надаваў велізарнае значэнне. Фантастычная па форме, аповесць утрымоўвала мноства сур'ёзных разважанняў. Апісанні скафандраў, якія дазваляюць выходзіць у палёце за межы ракеты, суседнічалі з праектамі аб выкарыстанні энергіі Сонца, аб канцэнтрацыі сонечнай цеплыні для правядзення рамонтных і будаўнічых ра-бот у космасе. Распавядалася аб тым, як рэгуляваць тэмпературу ў касмічным караблі, аб магчымай здабычы карысных выкапняў на іншых планетах, і многім сябрам. Тут навуковец упершыню загаварыў аб міжнароднай касмічнай павозцы, аб магчымасці сумеснага касмічнага палёту навукоўцаў розных краін. І мэты ў такога палёту павінны быць самымі мірнымі і добрымі, лічыў Цыялкоўскі.
Увесь тыраж быў надрукаваны на газетнай паперы, у папяровай вокладцы, але адзін асобнік кнігі быў у блакітнай каленкоравай вокладцы, абсыпаным зоркамі, яго чальцы Грамадствы на чале з Асонавым урачыста паднеслі Цыялкоўскаму ў знак павагі. Кастусь Эдуардавіч быў расчулены да слёз.
Мінулі гады, і аповесць "Па-за Зямлёй" стала настольнай кнігай нашых касманаўтаў, настолькі ярка, вобразна, рэалістычна перадаў у ёй аўтар шматлікія фактары касмічнага палёту. Можна толькі дзівіцца празорлівасці вялікага навукоўца і таленавітага пісьменніка. На сваёй першай пасляпалётнай прэс-канферэнцыі Юры Аляксеевіч Гагарын сказаў: "У кнізе К.Э. Цыялкоўскага вельмі добрае апісаныя фактары касмічнага палёту, і тыя фактары, з якімі я сустрэўся, амаль не адрозніваліся ад яго апісання".
9 лістапада 1921 гады Цыялкоўскаму была прызначаная пажыццёвая пенсія ў памеры 500 тыс. руб. у месяц. Здавалася, атрымаўшы пенсію, атрымаўшы права на заслужаны адпачынак, навуковец мог бы ў пакінутыя гады (а яму было далёка за шэсцьдзесят), спакойна жыць у асяроддзі родных і блізкіх. Але не такім быў гэты вялікі працаўнік. Ідэі нараджаліся адна за іншы. Сам навуковец распавядаў: "Атрымаў акадэмічную пайку... затым пенсію, якую я атрымліваю дагэтуль, але я не пакінуў сваіх прац, наадварот, ніколі так старанна і шмат не працаваў".
Кастусь Эдуардавіч быў апантаным летуценнікам, яго хвалявала мноства праблем. Ён разважаў аб нескарыстанай чалавецтвам каласальнай энергіі Сонца, аб стварэнні грандыёзных суцэльнаметалічных дырыжабляў і добра кіраваных аэрапланаў, аб міжпланетных штучных выспах, населеных людзьмі, аб новай міжнароднай мове і іншых пытаннях. "Я увесь час шукаў, шукаў самастойна, пераходзіў ад адных цяжкіх і сур'ёзных пытанняў да іншых, яшчэ больш цяжкім і важным. Стрымліваліся мае думкі і фантазіі толькі навукай",- пісаў навуковы.
Шырокі быў круг яго інтэрасаў, але ўсе працы Цыялкоўскага былі накіраваныя да адзінай мэты - засваенню прыроды для выгоды чалавека. "...Я цікавіўся больш усяго тым, што бы магло спыніць пакуты чалавецтва, даць яму магутнасць, багацце, веданне, здароўе".
9. Міжнароднае прызнанне. Паступова ідэя касмічнага палёту станавілася міжнароднай. Над ёй працавалі навукоўцы Нямеччыны, Амерыкі, Францыі. У 1923 году ў Мюнхене выйшла праца прафесара Германа Оберта "Ракета да планет", у якой даказвалася, што з дапамогай сучаснай тэхнікі ўяўляецца магчымым дасягнуць касмічных хуткасцяў і пераадолець сілу зямнога прыцягнення. Аб Цыялкоўскім у працы нават не згадвалася. Гэтая падзея ўсхвалявала грамадскасць, а Кастусь Эдуардавіч прыняў тэрміновыя меры да абароны свайго прыярытэту. У 1924 году ў Калузе ўбачыла святло брашура навукоўца "Ракета ў касмічную прастору", прадмова да яе было напісана на нямецкай мове А. Л. Чыжэўскаму. Яна выйшла тыражом у тысячу асобнікаў, дзясятак кніг быў адпраўлены асабіста Оберту, толькі тады навукоўцы за мяжой пазналі, што ў Расеі ўжо шмат гадоў назад былі выкананыя сур'ёзныя тэарэтычныя даследаванні ў вобласці ракет. У 1929 году сам Оберт даслаў Цыялкоўскаму ліст, у якім прызнаў прыярытэт рускага навукоўца і значнасць яго прац: "Шаноўны калега! Вялікае дзякуй за дасланы мне матэрыял. Я, зразумела, самы апошні, хто стаў бы аспрэчваць Ваша першынство і Вашы заслугі па справе ракет, і я толькі шкадую, што не раней 1925 году пачуў аб Вас. Я быў бы, мусіць, у маіх уласных працах сёння значна далей і абыйшоўся бы без тых шматлікіх марных прац, ведаючы Вашы выдатныя працы". Шмат гадоў праз 82-летні прафесар Оберт прыехаў у Калугу, каб пакланіцца Цыялкоўскаму.
10. Набліжаючы будучыню.У 1926 году Цыялкоўскі зноў выдаў "Даследаванне сусветных прастор рэактыўнымі прыборамі". Але пад старым назовам выйшла цалкам новая праца. Назоў захавалася таму, што навуковец спачатку збіраўся падрыхтаваць яе перавыданне, аднак падчас прац ён даў поўную карціну палёту ў космас, прадугледзеў спосабы выратавання чалавека ад узмоцненага цяжару і пры поўнай адсутнасці яе, даў падрабязны план засваення касмічнай прасторы, 1932 год стаў асабліва радасным для навукоўца. Яму выканалася 75 гадоў, і гэты юбілей быў шырока адзначаны па ўсёй краіне. Урачыстае паседжанне адбылося ў Калузе 17 верасня, роўна праз месяц было вызначана правесці паседжанне ў Маскве, у Калоннай зале Хаты Звязаў. Навуковец адмаўляўся наадрэз ад ушаноўвання, яго ўгаворвалі ўсё: і сваякі, і сябры. Нарэшце, згода на паездку было дадзена. У Маскве навукоўцу быў прадстаўлены выдатны нумар у гасцініцы "Метраполь". Па просьбе Кастуся Эдуардавіча яму арганізавалі аўтамабільную паездку па Маскве.
У лютым 1934 гады да навукоўца прыехалі начальнік Рэактыўнага НДІ І.Т. Клейменаў і канструктар першай савецкай дасведчанай ракеты з вадкасным рэактыўным рухавіком М. К. Ціханраваў. Ракета яго канструкцыі адарвалася ад зямлі 17 жніўня 1933 гады, і яе стваральнікі прыехалі да Цыялкоўскага дакласці аб першых выпрабаваннях і параіцца аб кірунку наступнай працы. Супрацоўнікі інстытута прывезлі Цыялкоўскаму дарагой падарунак - некалькі фатаграфій запуску ракет. Убачыўшы іх, Кастусь Эдуардавіч расчуліўся да слёз. Але ён выдатна разумеў, што такія дасведчаныя працы - толькі першы крок на шляхі пераходу ад тэорыі да практыкі. "Я разумею бездань, падзяляльную ідэю ад яе ажыццяўлення, бо на працягу майго жыцця я працаваў таксама і рукамі", - пісаў ён.
І навуковец працягвае шукаць, вылічаць, разлічваць, каб наблізіць будучыню. Паступова адбываецца афармленне ідэі, якую ён апіша ў незавершанай працы "Асновы пабудовы газавых машын, матораў і лятальных прыбораў". Аб гэтым ён пісаў Я.І. Перэльману: "…15 снежня 1934 гады, пасля шасці гадзін вечара, я натыкнуўся на новую думку адносна дасягненні касмічных хуткасцяў. Наступствам гэтага адкрыцця з'явілася ўпэўненасць, што такія хуткасці значна лягчэй атрымаць, чым я меркаваў. Магчыма, што іх дасягнуць праз некалькі дзясяткаў гадоў, і, можа быць, сучаснае пакаленне будзе сведкай міжпланетных вандраванняў. Такім чынам, ідэя 15 снежня наблізіла рэалізацыю касмічнай ракеты, замяніўшы ў маім уяўленні сотні гадоў (як я пісаў у 1903 году) толькі дзясяткамі іх". Гаворка ішла аб выкарыстанні ракетных эскадраў ( груп ракетных лятальных апаратаў ) для касмічнага палёту.
У 1932-1934 гады навуковец сур'ёзна задумляўся над тым, хто працягне распрацоўку яго ідэй, хто ажыццявіць іх на практыцы. Таму шмат увагі ён надаваў якое падрастае пакаленню, ускладаючы на яго адмысловыя надзеі. Навуковец кахаў распавядаць аб далёкіх мірах і аб тым, што калі-небудзь чалавек будзе лётаць на іншыя планеты. Ужо тады, у пачатку 30-х гадоў, унукі яго ведалі, што такое ракета, ведалі і пра эфірныя гарады, і пра цягнікі без колаў, і пра дырыжабль. Казаў ён і аб транспарце на паветранай падушцы, які апісваецца ў яго працы "Супраціў паветра і хуткі цягнік", напісанай у 1927 году.
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
