57780 (610630), страница 4
Текст из файла (страница 4)
Вярыга Эдмунд Іванавіч (каля 1840-1902) - Адзін з кіраўнікоў паўстання 1863 г. на Літве і Беларусі. Як член віленскага паўстанцкага цэнтра актыўна працаваў над падрыхтоўкай паўстання: вёў рэвалюцыйную агітацыю, нарыхтоўваў зброю. У лістападзе 1862 г. вёў перамовы з польскімі канспіратарамі, дзе адстойваў раўнапраўе ў стасунках паміж Варшавай і Вільняй. Арыштаваны неўзабаве пасля пачатку паўстання. Прыгавораны да 8 гадоў катаргі.
Урублеўскі Валерый Антоній - (1836-1908) Дзеяч міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Актыўна дапамагаў Каліноўскаму ў ягонай падпольнай працы, у тым ліку ў выданні й распаўсюджванні "Мужыцкае праўды". Падчас паўстання кіраваў вайсковымі дзеяннямі інсургентаў. Быў начальнікам штаба паўстанцаў, пазней - камандуючы сіламі Гародзенскага, Люблінскага й Падляшскага ваяводстваў. Паранены ў жніўні 1864 г., выехаў у Францыю.
Гейштар Якуб Казімір Станіслав (Якуб Вільгельм Каспер) - (1827-1897) Будучы праціўнікам рэвалюцыйных дзеянняў, у 1848 г. накіраваўся ў Вільню, каб устрымаць моладзь ад паўстання. Пасля жыў ва ўласным маёнтку, займаючыся гаспадарчымі справамі. Быў у добрых узаемаадносінах з сялянамі. Як член Ковенскага губернскага камітэта браў удзел у выпрацоўцы ўмоў сялянскай рэформы 1861 г. Бескампрамісны апанент Каліноўскага, разглядаў Беларусь, Літву й Украіну як складомыя часткі Польшчы. Арыштаваны ў ліпені 1863 г. Спярша высланы ва Уфу, але затым вернуты для дадатковага следства і сасланы на 12 год катаргі ў Сібір [4. с. 92].
Далеўскі Цітус - (1840-1863) Удзельнік нацыянальна-вызваленчага руху Адзін з найблізкіх паплечнікаў К. Каліноўскага напярэдадні і ў час паўстання. Арыштаваны ў снежні 1863 г. Публічна расстраляны на Лукішскай плошчы ў Вільні.
Дамброўскі Яраслаў - (1836-1871) псеўданім - Лакетак. Дзеяч польскага й міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Прапагандаваў ідэю інтэрнацыянальнага саюзу ў барацьбе з прыгнётам. З 1862 г. на вайсковай службе ў Варшаве. Быў дзейсным членам польскага паўстанцкага цэнтра, начальнікам горада Варшавы. Кіруючы падрыхтоўкай паўстання, Дамброўскі актыўна супрацоўнічаў з рускімі афіцэрамі, разлічваючы на сумесныя збройныя выступленні супраць самадзяржаўя. Арыштаваны ў 1862 г., ён, тым не менш, і з турмы працягваў кіраваць падрыхтоўкай супраціву. Па дарозе на катаргу ў Сібір у снежні 1864 г. яму ўдалося збегчы і з дапамогай рускіх рэвалюцыянераў выехаць за мяжу. Жывучы ў Францыі на эміграцыі працягваў рэвалюцыйную дзейнасць.
Длускі Баляслаў (1826-1905) псеўданім - Ябланаўскі. Удзельнік нацыянальна-вызваленчага руху. Паводле палітычных перакананняў – прыхільнік "чырвонага" крыла, адзін з найбліжэйшых сяброў і паплечнікаў Каліноўскага. Член ЛПК з 1862 г. Адстойваў інтарэсы віленскага цэнтра ў перамовах з ЦНК. Будучы начальнікам Ковенскага ваяводства, Длускі на чале атрада паўстанцаў разбіў 10 чэрвеня 1863 г. буйныя сілы карнікаў каля мястэчка Папаляны на Шавельшчыне. З кастрычніка – ваенны камісар Літвы і Беларусі за мяжой. Да самага канца паўстання трымаў сувязь з Каліноўскім, клапаціўся пра зброю для паўстанцаў. "Літоўскія сумы", перайшоўшыя яму згодна з загадам віленскага цэнтра ад А. Банольдзі, ён здаў у 1865 г. спецыяльнаай камісіі з паўстанцаў-эмігрантаў. З 1873 г. – у Галіцыі.
Дзюлёран Нестар (каля 1825-1868) - Удзельнік паўстання 1863-1864 гг. Лавіраваў паміж "белымі" і "чырвонымі". У 1862 г. камісар ЦНК ў віленскім паўстанцкім цэнтры. Аднак неўзабаве з ростам уплыву Каліноўскага быў выдалены адтуль. Перакінуўся да "белых". Менавіта з ініцыятывы Дзюлёрана быў арганізаваны пераварот, у выніку якога Каліноўскі быў адхілены ад кіраўніцтва, а ЛПК трансфармаваны ў цалкам "белы" Адзел кіраўніцтва правінцыямі Літвы. Пэўны час займаў у наваствораным Аддзеле пасаду варшаўскага камісара. У далейшым быў памочнікам рэвалюцыйнага камісара ў Прусіі і рэвалюцыйным камісарам у Германіі. Пасля паражэння паўстання жыў на эміграцыі ў Парыжы.
Заблоцкі Эразм Карлавіч (каля 1831-?) псеўданім - Медыёр. Удзельнік нацыянальна-вызваленчага руху, адзін з паплечнікаў К. Каліноўскага. Паходзіў з шляхты. Увесну 1863 г. паўстанцкі цывільны начальнік Гародзенскага ваяводства. У траўні здзейсніў разам з Каліноўскім інспекцыйную паездку па Слонімшчыне. Пасля ад'езду Каліноўскага ў Вільню заняў пакінутае ім месца ваяводскага камісара. Увосень 1863 г. арыштаваны. Асуджаны на 15 год прымусовай працы.
Звяждоўскі Людвіг Міхайлавіч (1829-1864). псеўданім - Тапор. Удзельнік нацыянальна-вызвалечага руху. Да кастрычніка 1862 г. узначальваў віленскі паўстанцкі цэнтр. Пасля быў пераведзены ў Маскву. Напачатку паўстання - ваенны начальнік Магілёўскага ваяводства. Пад яго камандаваннем сілы інсургентаў занялі павятовы горад Горкі. Аднак, з-за неспрыяльных умоваў для руху на Магілёўшчыне, неўзабаве распусціў рэшткі свайго атрада й выехаў за мяжу. З 1864 г. дзейнічаў у Польшчы. Схоплены ўладамі падчас няўдалае атакі на горад Апатаў і страчаны праз павешанне.
Козел Ян Іванавич (1837-1896). псеўданім - Скала. Шляхціц, удзельнік нацыянальна-вызваленчага паўстання. Стаў стваральнікам мінскай арганізацыі "чырвоных". З 1862 г. – член ЛПК. Блізкі паплечнік Каліноўскага. Пасля "белага" перавароту дзейнічаў у Польшчы, займаў розныя пасады. Пэўны час быў камендантам Варшавы. Пасля падаўлення паўстання жыў на эміграцыі ў Францыі.
Малахоўскі Уладзіслаў Юл’янавіч - (1827-1900) Удзельнік паўстання 1863-1864 гг., адзін з яго кіраўнікоў, блізкі памочік Каліноўскага. З лета 1863 г. ў складзе віленскага рэвалюцыйнага цэнтра. Пэўны час (з перапынкам) з'яўляўся паўстанцкім начальнікам Вільні. Наладжваў кантакты з рускімі рэвалюцыянерамі. У жніўні 1863 г. змушаны на нелегальным становішчы выехаць у Пецярбург, затым у Кёнігсберг (цеперашні Калініград), дзе, будучы прадстаўніком Каліноўскага, клапаціўся пра зброю для інсургентаў, займаўся выданнем газеты "Glos z Litwy".
Мінэйка Сігізмунд Станіслававич - (1840-1925). псеўданім - Баравы. Вайсковец, інжынер, аматар гісторыі, удзельнік паўстання Кастуся Каліноўскага. Падчас узброеных выступленняў Зыгмунт ваяваў у родных мясцінах, узначальваў паўстанцкую вайсковую арганізацыю ашмянскага павета. Але ўжо ў чэрвені ягоны атрад быў разбіты царскімі карнікамі, а сам ён патрапіў у рукі жандараў. Напачатку Мінейку прыгаварылі да павешання, але з нейкіх прычынаў імперскія ўлады праявілі "міласэрнасць" (хутчэй за ўсё, таму паспрыялі сувязі і грошы родных Зыгмунта), і смяротнае пакаранне было замененае на 12 год катаргі. Аднак па дарозе ў Сібір Мінейку ўдалося падмануць канваіраў і пад імем памерлага таварыша, асуджанага толькі на пасяленне ў Томску, застацца ў гэтым горадзе. А праз два гады Зыгмунт увогуле ўцёк з Сібіры і выехаў за мяжу.
Рагінскі Раман - (1840-1915) Удзельнік паўстання 1863-1864 гг., адзін з яго кіраўнікоў. Напачатку выступленняў – камісар ЦНК ў Падляшскім ваяводстве. У канцы студзеня-лютым здзейсніў глыбокі рэйд па землях заходняй Беларусі, заняў горад Пружаны, але неўзабаве быў разбіты і з дапамогай адданых цару сялян захоплены ў палон. Смяротны вырак Рагінскаму быў заменены на 20 год катаргі. Пакаранне адбываў у Пермскай губерні, у хуткім часе пераведзены на пасяленне.
Ражанскі Фелікс - (?-пасля 1903) Удзельнік беларускага нацыянальна вызваленчага руху, паэт, мемуарыст. У 1861 г. прыйшоў у гародзенскую арганізацыю Каліноўскага, стаў ягоным бліжэйшым паплечнікам. Удзельнічаў у рэвалюцыйнай агітацыі, выданні і распаўсюджванні "Мужыцкай праўды". Падчас паўстання ваяваў разам з У. Урублеўскім. Пасля паўстання эміграваў у Кракаў.
Сангін Станіслаў - (каля 1818-1863) Удзельнік нацыянальна-вызваленчага руху. Член рэвалюцыйнай арганізацыі Каліноўскага, ягоны паплечнік. Браў удзел у выданні й распаўсюджванні "Мужыцкай праўды". Напачатку выступленняў фарміраваў паўстанцкія атрады на сумежжы Беларусі й Польшчы. Удзельнічаў у рэйдзе Р. Рагінскага ў глыб Беларусі. Загінуў у баі на Пружаншчыне.
Серакоўский Сігізмунд Ігнатавіч - (1826-1863) псеўданім - Даленга. Дзеяч польскага й міжнароднага рэвалюцыйнага руху. Адзін з кіраўнікоў паўстання 1863-1864 гг. З пачаткам паўстання пакінуў службу ў царскай арміі, і разгарнуў ваенныя дзеянні інсургентаў на Ковеншчыне. Але напрыканцы красавіка 1863 г. паўстанцы Серакоўскага былі разбітыя пад мястэчкам Біржы, а сам ён паранены захоплены ў палон. Павешаны на Лукішскай плошчы ў Вільні.
Травгут Рамуальд Людвікавіч (1826-1864) псеўданім - Кракоўскі. Генерал, удзельнік паўстання 1863-1864 гг., адзін з яго кіраўнікоў. Пасля выбуху паўстання, у красавіку 1863 г. сфармаваў атрад, на чале якога пэўны час паспяхова змагаўся з урадавымі войскамі. У ліпені выехаў у Варшаву. Быў прадстаўніком паўстанцкіх уладаў за мяжой. У кастрычніку атрымаў надзвычайныя паўнамоцтвы ў варшаўскім рэвалюцыйным урадзе, стаўшы фактычна дыктатарам паўстання ў Польшчы. Прыклаў шмат намаганняў, каб рэанімаваць рух, надаць яму размах народнай вайны, рэарганізаваць узброеныя сілы інсургентаў. Арыштаны ў сакавіку 1864 г. Павешаны ў Варшаўскай цытадэлі.
Чаховіч Сігізмунд - (1831-1907) Па палітычных поглядах - прыхільнік "чырвоных". У 1862-1863 гг. член ЛПК, экспедытар у Аддзеле кіраўніцтва правінцымі Літвы. Арыштаваны (паўторна) ўлетку 1863 г. Высланы ў Сібір.
Ямант Юзеф Мацвеявіч - (1841-?) Актыўны ўдзельнік ныцыянальна-вызваленчага руху. Пэўны час выконваў абавязкі сакратара Каліноўскага. З кастрычніка 1863 г. - паўстанцкі камісар Мінскага ваяводства. У студзені 1864-га арыштаваны. Высланы ў Сібір.
Ямант Марыя Мацвеяўна - (1843-?) Нарачоная К. Каліноўскага. Падчас паўстання актыўна дапамагала Кастусю ў ягонай працы. У 1864 г. саслана ў Табольск.
Такім чынам, большасць актывістаў паўстання 1863-1864 гадоў была павешана, саслана ў Сібір, ці вымушана была эмігрыраваць у Заходнюю Еўропу, каб пазбегнуць пакарання.
А якія ж наступствы мелі паўстанне для простага насельніцтва Беларусі?
Беларускі народ не прызнаваўся, як і раней, самастойным этнасам, наша мова і культура лічыліся састаўнымі часткамі рускай мовы і культуры. Да канца 60-х гадоў край заставаўся на ваенным становішчы, а гэта значыць працягвалі дзейнічаць выключныя законы ваеннага часу. Была зачынена адзіная вышэйшая школа на Беларусі – Горы-Горацкі земляробчы інстытут, і далейшыя хадайніцтвы аб адкрыцці на нашых землях ВНУ адхіляліся расійскім урадам. Больш за тое, нават колькасць гімназіяў у краі здавалася Мураўёву завялікай. Замест "лішніх" гімназіяў планавалася адчыніць народныя вучэльні, выкладанне дзе павінна было весціся цалкам у духу адданасці рускаму самадзяржаўю. Рэзка актывізавалася "водворение русского элемента": “Забудьте наивные мечтания, занимавшие вас доселе, господа, и помните, что если вы не станете здесь по своим мыслям и чувствам русскими, то вы будете здесь иностранцами и должны тогда покинуть этот край".
Мясцовыя настаўнікі, чыноўнікі пераводзіліся на службу ў цэнтральныя губерні імперыі, адтуль жа запрашаліся для работы на вызваленых месцах карэнныя рускія. Царскія генералы і чыноўнікі маглі на ільготных умовах набываць маёнткі, канфіскаваныя ва ўдзельнікаў паўстання. Негатыўнае значэнне мела і тое, што прагрэсіўныя рэформы Аляксандра ІІ праводзіліся ў паўночна-заходніх рэгіёнах імперыі не ў поўным масштабе, або з вялікім спазненнем.
Але разам з тым у выніках паўстання было шмат пазітыўнага. Пад пагрозай народнай рэвалюцыі, царызм быў вымушаны пайсці на значныя ўступкі беларуска-літоўскаму сялянству і змякчыць для яго ўмовы лютаўскай рэформы 1861 года.
Для паўстання 1863-1864 гг. характэрна тое, што ў ім побач з польскім нацыянальна-вызваленчым рухам узняўся беларускі нацыянальна-вызваленчы рух, выразнікам ідэй якога быў К. Каліноўскі. Пазней на гэтых ідэях, што захаваліся дзякуючы людзям, якія пазбеглі арышту і засталіся вернымі справе Каліноўскага, у тым ліку літаратарам (Ф. Багушэвіч і інш.), вырасла новае пакаленне барацьбітоў за Беларусь, з імёнамі якіх звязана наша нацыянальнае адраджэнне ў пачатку ХХ стагоддзя.
Паўстанне 1863—1864 гг. выклікала вялікі грамадскі рэзананс у тагачаснай Расіі і, між іншым, прыцягнула ўвагу грамадства да Беларусі як да з'явы з гістарычнымі каранямі, адкрыла "беларускае пытанне" і зрабіла яго адной з найважнейшых тэм даследаванняў і публікацый у 1860—1870-я гг., стала вызначальным фактарам развіцця беларускай гістарыяграфіі гэтага перыяду.
Наогул, у польскай гістарыяграфіі паўстанне на беларускіх і літоўскіх землях не прыцягвае такой увагі, як падзеі ў Польшчы і сусветны кантэкст паўстання. Асоба Каліноўскага выдзяляецца за незвычайнасць, але яго перакананні ў нацыянальным пытанні звычайна класіфікуюца як польскія або "краёвыя".
Наогул, па стане на 2000-я гг. беларуская гістарыяграфія паўстання і асобы Каліноўскага характарызуецца слабой апорай на архіўныя крыніцы і моцнай публіцызаванасцю і палітызаванасцю на шкоду навуковасці.
У часы "беларусізацыі" 1920-х гг. беларуская гістарыяграфія сфарміравала дзве асноўныя канцэпцыі разгляду і ацэнкі паўстання. Адна з іх, "вульгарна-сацыялагічная" (прадстаўнікі: У. Ігнатоўскі і інш.) разглядала паўстанне як польскае, якое значна закранула Беларусь, і набыло асаблівы характар, з'яўляючыся тут, з аднаго боку, сялянскім супраць паноў, з другога — палітычным нацыянальна-вызваленчым супраць царызму. У гэтай канцэпцыі дзеянні "чырвоных" трактаваліся як народныя і антышляхецкія, і амаль як беларускія ў палітычнай скіраванасці, а дзеянні "белых" — як фактычна згодныя з дзеяннямі царскіх уладаў. Паўстанне ў гэтай канцэпцыі дэкларатыўна разглядалася як прадвеснік будучай сацыялістычнай рэвалюцыі.
Падобным чынам, гэта значыць, дэкларатыўна і як падзею-прадвеснік, але ўжо з пункту гледжання будучага абвяшчэння беларускай дзяржаўнасці (БНР), паўстанне разглядалася ў працах беларускіх замежных даследчыкаў 1920-х гг. і пазней (Адам Станкевіч, Ян Станкевіч).
Другая з канцэпцый 1920-х гг. (С. Агурскі, К. Шчарбакоў і інш.) фактычна вярталася да заходнярускай канцэпцыі, цалкам знітоўваючы сілы паўстання з шляхтай і духавенствам, катэгарычна адмаўляючы усенароднасць паўстання, падкрэсліваючы шавіністычны характар паўстання, а Каліноўскага называючы "міфічным героем" і "ідэолагам... шляхты".
Пасля хвалі рэпрэсій 1929—1930 супраць "нацдэмаў" другая ацэнка ўзяла верх, аж да хвалі рэпрэсій 1937—1938, і знішчэння прадстаўнікоў другой ацэнкі. Пасля гэтага частковая "рэабілітацыя" паўстання адбылася ў працах І. Лочмеля (з удзелам Н. Нікольскага, Д. Дудкова), але, напрыклад, у працы У. Пічэты аб антыфеадальных рухах (1940) паўстанне нават не ўзгадвалася. Відавочна, на асцярожнасць у закрананні гэтай тэмы ўплываў палітычны клімат часоў савецка-нямецкага раздзелу Польшчы (1939). У гэтай сітуацыі ўзнік шэраг супярэчлівых міфаў адносна паўстання, якія не мелі нічога агульнага з гістарычнай рэчаіснасцю падзей 1863—1864 гг. — напрыклад, пра скіраванасць паўстання, якое ў Беларусі было сялянскім пад кіраўніцтвам Каліноўскага, супраць польскай шляхты.
У далейшым (1940—1950-я гг.) колькасць міфаў пабольшала, і да "сялянскага характару паўстання ў Літве і Беларусі" дадаўся міф (У. Перцаў, 1945; І. Лушчыцкі ў 1950-я гг.; С. Самбук у 1960-я—1970-я гг.) аб "сялянскім рэвалюцыянеры" Каліноўскім і аб яго намеры ўтварэння "літоўска-беларускай рэспублікі, самастойнай і ад Польшчы і ад Расіі".
Пэўны паварот да навуковасці ў разглядзе пытання адбыўся на працягу канца 1950-х — пач. 1970-х гг., калі выйшаў шэраг прац з шырокім выкарыстаннем архіўных матэрыялаў (манаграфіі А. Смірнова, 1959—1964, кнігі Г. Кісялёва, 1963, 1966). Тут назіралася барацьба старых схем і новага (і супярэчлівага схемам) дакументальнага матэрыялу. Напрыклад, у працах Смірнова адносіны сялянства Літвы і Беларусі да паўстання так і не былі раскрыты.
За 1980-я — 2000-я гг., нягледзячы на ўсведамленне праблемы (М. Біч), так і не быў зроблены навуковы, непалітызаваны аналіз біяграфіі Каліноўскага і гісторыі паўстання 1863—1864 гг. Аўтары або вярталіся да палітызаваных міфаў 1920—1950-х гг. (М. Біч, Г. Сагановіч, У. Арлоў, І. Саверчанка) або да версій блізкіх заходнерусізму (У. Чарапіца, Е. Новік і У. Марцуль). Па-ранейшаму ў беларускай гістарыяграфіі няма манаграфічнай працы, якая б спалучала аналіз падзей паўстання з аналізам крыніц рэканструкцыі гэтых падзей. Агульным для беларускай гістарыяграфіі з'яўляецца слабая ўвага або толькі дэкларацыйнае прызнанне ролі агульнаеўрапейскага (замежнапалітычнага) і польскага кантэксту ў падзеях паўстання.
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
