42560 (588238), страница 16
Текст из файла (страница 16)
Ситуация 1. «Знание речевого этикета»: «Игилик Утепович! Салам!» – замахал Ушаков рукой, вываливаясь из саней, точно медведь. Здравствуйте! Как здоровье, байбише? - уже на крыльце, протягивая руку» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, с.329). «Андрей Быков шел впереди. Он приветствовал жигитов, как учил Байжан - Саламалейкум! Аман ба! - Агалейкумсалам! Здрасти! - заулыбались в ответ жигиты» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, с.165). «Э, тамыр, кель-кель - иди, иди сюда! Пастух, заслышав крик Федора, оборвал песню и, повернув лошадь, не спеша, подъехал к нему. Здорово, тамыр, - широко улыбаясь, приветствовал Федор по-казахски подъехавшего к нему джигита. Аман - здравствуй, - ответил, тревожно приглядываясь к Федору жигит. - Ну, как руки, ноги здоровы? - Руки и ноги мои здоровы, - ответил жигит. - А, здоров ли твой скот? - спросил по степному обычаю Федор» (И.Шухов. Горькая линия, с.431-432); «Қазір ол (доктор Мамонов – А.Ш.) бет-аузын түк басқан аюдай төртбақ азаматты ұйқылы көзімен қапелімде танымай да қалған. Таныған соң, күлімсіреп, иығына қолын салды. - О, Пірәлі! Бұл кім десем, сен бе едің? Құдай ұрып, танымай кала жаздадым ғой. Иә, ат көлігің аман-ба? - деп жетектеп әкеп орындыққа жайғастырып, самбыр-самбыр етті. Иә, жәй жүрсің бе? Баяғыдан дақ қалмады ма? Құлан - таза айығып кеттің бе? – Шүкір, Лексей» (Ә.Сараев. Еділ - жайық, 202-б.); «Жолаушылар да, ауыл жігіттері де төрге жайғаса берген кезде, үйге қазақша сәлем беріп, орыс жігіті кірген. Ол да келген - дермен қол алысып, сәлемдесіп шықты. - Кел, Барыс, - деп үй - иесі оны төрге шақырды» (К. Сегізбаев. Жол, 53-б.).
Ситуация № 2 «Соблюдение этикета обращения» (Уважительное отношение к старшим, употребление обращение казахского языка), ср.: «Константин Алтайский: Мұха, мүмкін сіз пікіріңізді ауызекі айтпай-ақ, кешке қарай қағазға түсүріп берерсіз? - деп басалқылық танытты (Д.Досжанов. Мұхтар жолы, 164- б.); «Әй, Митрей-ай, сенің әзілің қалмайды – ау деді Исахмет әлі де күлем деп. - Исеке, алла тағала, күлкіден жазбасын деңіз» (М.Сүндетов. Ескексіз қайық, 171-б.); «Ушаков взглянул на казахов и сразу узнал старого знакомого. Байжеке! Ну как, разбогател» (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, 139 с.); «Солай емес пе, Михаил балам! Екеуміз ана жылдары талай кезген едік қой, әлгі бандыларға қарсы! Жорық жылдары есіңде ме? Сен онда шекара әскерінде болатынсын - Есімде, Кайрекең (Ғ.Сланов. Шалқар, 35-б.); «Жас келсе - іске кәрі келсе асқа, - дейді біздің қазақ. Басталып жатқан игілікті істерге дөп келдің, Абрек! Өнегелі, үлгілі елдің баласысың, көрсет өнеріңді, сал күшіңді, Абрек қасқа жауап қайырды: - Шамам келгенше аянып қалмаспын, ағай (С.Омаров. Бақыт шынары, 32-б.) «Митрофаныч! - Ау, Ізбасарбысың? Айналасындағы жұртты таң қалдырып екеуі құшақтаса кетті. Митрофаныч жауырыны қақпақтай жігіттің орнына қуыршақ құшақтағандай болғанмен қатты шошынып, түнде көрмейтін тауық соқырлығы бар көзіне сенбей, Ізбасарды қолымен сипалап әбігерге түсті. - Ау, саған не болған? Ауырып қалғансың ба? Мұның қалай, жарқыным, - деп шұбатып жатыр еді. - Ер жігіттің басына нелер келіп, нелер кетпейді демеуші едіңіз, - деп оны жұбатқан болды Ізбасар. - Әйтеүір, арты қайыр, дертті болмаса жарайды» (Ә.Сарабаев. Еділ жайық, 278-б.).
Ситуация № 3. «Хорошее знание языка», ср.: «Менің атым Миша, яғни Михаил, осындағылар мені бастық деп аспаннан шәпкемді түсірмей, танауымды көтеріп қойды, - деді ол, қарқ-қарқ күліп - Кәне, мен бір уыс шашып жіберейін. Сары орыс қазақша сайрап тұр. (Қаржаубай О. Жол. 162- б); «Балалары бізге дәл ауылдың баласы сияқты сәлемдесті,- дейді Қасым. - Өзі де ауылдың баласы емес пе? Қазақ ауылында туды, қазақ балаларымен ойнап өсті, тіпті өзіміз де үйде қай тілде сөйлесіп отырғанымызды аңдамай қалатынбыз, - дейді Надя жеңгей, баласының жәй - күйін түсіндіріп (К.Сегізбаев. Жол, 183-б.); «Шіркін десеңші! Тіпті мен Петроградқа дейін шойын жол қуалап кете берер едім! - деді мүлде бейтаныс үн. Бесеуі бірдей төбелерінен төніп тұрған бейтаныс адамға жалт қараған. Бұларға қарап қауға сақал егде тартып қалған орыс жігіті еді. Тап-таза қазақ тілінде сөйлеген адам осы ма, жоқ па дегендей бесеуінің бірдей қөздері жыпылықтап, бейтанысқа тесіле қарайды. - сіз, сіз - қазақша білесіз бе, ағатай! - Алдымен ес жиған Ғалым болды. Иә, мен қазақша жақсы білемін, - деді - танысып қоялық, менің аты-жөнім- Михаил Петрович Романов болады (К.Сегізбаев. Жол, 179-б.) «Судаков дөңес мұрынды, шүңірек көк көз, жылы жүзді адам. Өзге Жайық бойының қазақ орыстарында бар күрек сақал, жебелі мұрт мұнда жоқ. Ерні де жұқа. Екі езуінде өмірі жазылмайтын айқасты әжім жатыр. Қазақ тіліне жүйрік; Әр сөзі теңеу, мақал-мәтел. Салт-жоралғысына да жетік. Қазақпен ілік шатыстығы жоқ емес; жалғыз қызын беріп отыр» (М.Сүндетов. Ескексіз қайық, 171-б.).
Ситуация № 4 «Знание обычаев» ср.: «Глаза Ушакова ясные, голубые, а спутанные волосы стоят дыбом - видно не часто прикасается к ним гребень и бритву, заметно, часто не берет в руки. Он много ездит по казахской степи, знаком с обычаями. Умеет вовремя, как встанет от дастархана, произнести «бисмилла, алла ақбар за что казахи ценили его, даже пустили слух, что говорит мол по-казахски (Ғ.Мүсрепов. Пробужденный край, 33с.); «Лиза понимающе улыбнулась. Она не раз слышала эти слова от Байжана и считала их казахской поговоркой. - Тише, тише, әке молится, - остановила она детей. (Ғ.Мүсірепов. Пробужденный край, 286с.); «Осы кезде өзіне жуық бір тоқтыны сүйреп, Амантай үйге кірді. - Ал, тамыр, бата қайырасың, қазақ арасында көп жүріп, әбден қазақуар болып алған Левенштерн қашқан да, қысылған да жоқ. - Қазақ шахтерлері көбейе берсін! - деп кәдуілгі қазақша бетін сипады - Қазан жақта жүрген Сілеусін аузын бір сылп еткізді де, Левенштернге тесіле қарап, бетін жыртты (С.Шаймерденов. Жыл құсы, 126-б.); «Оставаясь в душе русским человеком, тонким интеллигентом по воспитанию, Комаров глубоко чтил обычаи народа, среди которого он возрастал. Академик в дружеском застолье пел песни и думы степняков. В квартире Дмитрия Викторовича имелся редкостный набор старинных домбр. К нему собирались друзья, послушать их грустные звучания. И старые степняки не в шутку толковали об ученом металлурге: «В Комарове больше казаха, чем в любом здешнем аксакале (М.Сарсекеев. Взрыв, с.52); «Бірінші боп Николай Головацкий тіл қатты: - Ал, Нурмолда, тойың құтты болсын, тойға той ұлассын! Қалай аман-саумысың? Әйелің, балаларың аманба? Бәрі жақсы! Келгенің өте жақсы болды. Өзім де бірінші боп Николай келетін шығар деп ойлап едім (С.Бақбергенов. Адам және көлеңке, 99б.); «Рас, ол тілі қазақша, әсіресе кеңсе адамын келеңсіздеу болғанмен Вася орысша ойлаған ойларын қазақша жеткізе алатын. Ол көңілденіп: - Жақсы мен сіздерге қазір аксакальский совет жиып әкеп берем. Оның «аксакальский» деген сөзін түсінбей қалғандар көп еді. Нина Петровна «шалдардың советі» деп жұртты күлдіре түсіндіріп берді» (М.Әуезов «Түркістан солай туған (директор туралы очерк, 31-б.).
Ситуация № 6 «Сознательное восприятие языка», ср.: «Доктор хотя и слабовато, но смело и охотно говорил по-казахски, нисколько не смущаясь небольшим запасом слов, которыми располагал. Слегка подтолкнув Майкана плечом, он сказал, коверкая слова: «Мое время мало, иноходец тоже торопится. Пусти» (М.Ауезов. Путь Абая, с.404); «Тағы бір аса маңызды жетістігім бар - Жүрген орта, тұрмыс қажеттігі ерікке қоймайды екен, қазақ тілін ептеп үйрене бастадым. Қазақ тілі барған сайын жаныма жағып, қаныма араласа бастағанын кейінгі кезде мықтап сезініп жүрмін. «Рахмет, «жолдас» деген қасиетті екі сөзден тіл қорым бұл күнде едәуір молайып қалған сияқты» (С.Омаров. Бақыт шынары, 35-б.).
Ситуация № 7 «Широкое гостеприимство, свойственное казахам», ср.: «Біз бұрын көрші тұрғанбыз. Балалар да бірге оқыды, бірге әскерде болды, - деді. Әйел сосын Әміржанға өзін таныстырды, - мені Вера Петровна деңіз. - Әміржан. - Ауданнан шықтыңыздар ма? Дайын шай бар, әкеле қояйын, - деп ас үйге беттеді» (М.Сергалиев. Замандастар, 16-б.).
Ситуация № 8 «Знание фразеологизмов казахского языка», ср.: « - Е, білем, қазақтың айлап жатып алатын қонағы. Енді Бертшектің өзіне түңіле қарады.- Сендерде мақал бар ғой. Әлгі, қонақ бір қонса құт, екі қонса жұт. Солай ма? Неше қондық бұл үйде? «сіз», «біз», «жоқ», «сен» Левенштерн қазақтармен осылай сөйлеседі» (С.Шаймерденов. Жыл Құсы, 146-б.).
Ситуация № 9 «Использование в речи национальных казахских сравнений», ср.: «Ее успокаивал человек в степном малахае и шубе городского покроя. Голос его журчал успокоительно и ласково, подобно весеннему ручью на высокогорном джайляу» (Д.Снегин. Утро и два шага в полдень, с.90); «Подвижные глаза акына плутовато поблескивали, похожие на кусты карачайника брови смешно двигались» (Д.Снегин. Утро и два шага в полдень, с.22).
Анализ ситуаций позволяет нам выявить влияние казахского языкового сознания на русское языковое сознание. Черты русского менталитета как русского языкового сознания можно еще дополнительно выявить в результате анализа, а также сопоставительно-семасиологического исследования разработанного А.И.Гудавичусом [134].
Таблица 2 Черты национального характера русских и казахов
| Русские | Казахи |
| Гостеприимные Трудолюбивые Отзывчивые Непрактичные Ленивые Безответственные Завистливые Навязывающие свои обычаи другим Униженные Храбрые Религиозность (православие) Широта души Удаль Неделовитость Максимализм Бесшабашные Быстрые на подъем милосердные | Гостеприимные Радушные Трудолюбивые Готовые помочь в беде Непрактичные, наивные Бескорыстие Терпеливые Доверчивые Уважающие старших Послушные Отважные Религиозные (ислам) Наблюдательность Немстительные Милосердные (сироты воспитывались родственниками) считали недостатками пеший путь передвижения Медлительные, степенные, тяжелые на подъем, любят неторопливую беседу |
Ключевые слова - прецеденты этноцентризма, так как имеют локально-национальный характер, служат для характеристики национальных понятий, специфичных для данного этноса, связанные с совокупностью всех ценностей духовной культуры данного общества, народа. Термин «ұлт», «ұлтшыл», «ұлтжан» понимается двояко. Во-первых, как синонимы терминов «националист», «национализм» в негативном значении как «реакционная буржуазная и мелкобуржуазная идеология, основывающаяся на идеях превосходства и исключительности какой-либо нации и оправдывающая господство одних наций над другими» [135, 413], во-вторых, как течение, направление на поддержание всего национального, возрождение национальных корней; в-третьих, национализм есть символизация нации, политико-идеологическое применение символа нации при помощи дискурса и политической деятельности, где огромную роль начинают играть психология и чувства людей. Национализм – не только политика и идеология, в таком только качестве он потерял бы свою силу, действенность. Прежде всего, национализм – это чувства людей, имеет глубокие психологические основы, заложенные в культуре и культурной традиции народа.
Такое неадекватное понимание породило разные точки зрения. Представители реакционной точки зрения отрицали существование понятий «нация», «этнос», «национальность», «национальный язык». Так, ряд ученых (В.А.Тишков, А.Г.Осипов, Д.В.Драгунский) отрицали реальность понятий «этнос», «нация», считая их загадочными, мистическими! Они считали, что существование национальных обществ приведет к национализму, эгоистической идеологии. Вместе с тем существуют различные теории национализма: 1) политическая теория национализма - Джон Бройн; 2) конструктивистская теория Э. Геллнера; 3) этноцентрическая теория Э.Смита.
Национализм – феномен психики и чувства людей наиболее верной представляется нам последняя точка зрения, опирающаяся на мнение о том, что национализм, это, прежде всего, чувства людей, имеющие глубокие психологические основы, заложенные в культуре и культурной традиции народов.
Особенности национальной психологии – это своеобразное сочетание общечеловеческого и национально-специфического в духовной жизни народов, конкретно проявляющееся в устойчивых национальных чертах поведения, национальном колорите чувств, привычек, традиций, в своеобразном осознании и отражении окружающей действительности, формирующихся под влиянием устойчивых условий социально-экономической, культурной жизни, особенностей исторического развития данного народа и проявляющихся в его национальной культуре, традициях, обычаях и т.д. [136, 26].
М.Мырзахметов выступал против понимания национализма как политики. Он возражал против насильственной русификации народов, принявших подданство России, в том числе казахов путем колонизации земель и проведения миссионерской политики в дореволюционной России, утверждал, что и в годы Советской власти проводилась такая же политика, направленная на утверждение превосходства русской нации. Это выразилось в замене арабского алфавита кириллицей, а затем и латиницей, закрытии казахских школ, колонизации казахских земель путем переселения (индустриализация, коллективизация, освоение целинных земель и др.), переименовании исконных топонимов и введении колониальных, появлении всяких препятствий развитию национальных языков [76].
Д.Кшибеков утверждает, что термин «ұлтшылдық» имеет две стороны: позитивную и негативную. Позитивное значение: любит свою нацию, историю народа, его язык, негативная сторона – ставит свою нацию превыше всех наций, подчеркивает ее превосходство над другими. Термин же «ұлтжанды» имеет, по мысли Кшибекова, позитивное значение [65, 171].
Контент - анализ газетных заголовков, отражающих языковую ориентацию казахского народа, таких, как: «Тәуекел түбі – тіл үйрену» (Ана тілі, 1999); «Орақ ауыз, от тілді шешендер» (Жас алаш, 1991); «Тіл қылыштан өткір» (Ана тілі,1991); «Піл көтермегенді, тіл көтереді» (Ана тілі, 1995); «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» (Ана тілі, 1998); «Тіл тағдыры – ел тағдыры» (Егемен Қазақстан, 1988); «Ана тіліне араша болайық» (Ана тілі, 1999); «Ең бірінші бақытым – тілім менің» (Ана тілі, 1992); «Көкірегеңнің сәулесі – ана тілің» (Егемен Қазақстан, 1998); «Арты тұлан, алды сақылау, қайран тіл» (Ана тілі, 1991); «Тіл өлгенді де тірілтеді» (Ана тілі, 1992); «Тілімнен жаным садаға» (Егемен Қазақстан, 1998); « Болашақ қазақ тілінде» (Ана тілі, 1998) позволяет раскрыть латентное, скрытое содержание коммуникации, заключенной в заголовках. По словам А.Н.Алексеева, В.А.Владыкина, В.С.Дудченко контент –анализ позволяет выявить скрытые мотивы коммуникаторов или авторов, социальные характеристики адресата [77].
![](https://s.studizba.com/z.php?f=/templates/si/i/noavatar.png&w=100&h=100&t=1"){kind=avatar}
