38439 (Cтиль вещания), страница 2

Улічваючы вялікую стылествараючую ролю аўтарскага я ў складзе маўлення, варта падрабязней разгледзець формы аўтарскай мадальнасці, сродкі і спосабы выражэння аўтарскага я і іх уплыў на стылістычную манеру журналістаў.

Розныя формы выражэння аўтарскага я ствараюць шматгранныя стылістычныя адценні: большая ці меншая стрыманасць, строгасць выкладу, прастата, эмацыянальнасць, лірычнасць, публіцыстычнасць.

Так, выкарыстанне ўласнага займенніку 1-й асобы адзіночнага ліку звязана з адкрытым, непасрэдным удзелам я ў маўленні, што нараджае звычайна такія якасці слова, як публіцыстычнасць, эмацыянальнасць, але можа мець і нейтральны стылістычны характар звычайнага рэпарцёрскага я.

Форма мы, распаўсюджаная ў многіх жанрах і стылях, пераважна навуковых і афіцыйных, хаця і захоўвае аўтарскую мадальнасць, але значна больш стрыманая, строгая і афіцыёзная, чым я, і сустракаецца ў асноўнам у рэпартажах інфармацыйна-дзелавога характару. [14] Мы знаходзімся ў Авальнай зале.

Аўтарская мадальнасць, нават калі яна ўскосна прысутнічае, іграе вядучую ролю ў фарміраванні стылю рэпартажу і з’яўляецца адной з асноўных прыкмет жанру.

Да форм аўтарскай мадальнасці шчыльна прымыкае і такі граматычны сродак, як “цяперашні рэпартажу”. Ён, аднак, мае і самастойнае значэнне. Гэта таксама адна з рыс рэпартажу. Гэту своеасаблівую форму ўжывання цяперашняга часу дзеяслова трэба адрозніваць ад так званага цяперашняга актуальнага, або цяперашняга гістарычнага. “Цяперашні рэпартажу” – гэта адно са значэнняў, адна з функцый шматпланавага цяперашняга часу. З яго дапамогай рэпарцёр паведамляе аб тым, што непасрэдна адбываецца на яго вачах, сведкам або ўдзельнікам чаго ён з’яўляецца ў гэты момант. Зразумела, што “цяперашні рэпартажу” амаль ва ўсіх рэпартажах чаргуецца з іншымі дзеяслоўнымі часавымі формамі. Так, у адступленні ад галоўнай лініі развіцця тэмы традыцыйна ўжываецца прошлы час дзеяслова, часцей закончанага трывання. Кампазіцыйная роля цяперашняга рэпартажу тлумачыца яго апісальнасцю і мадальнай афарбоўкай. У функцыі цяперашняга рэпартажу часта выступаюць намінатыўныя сказы. [15] Пустая вуліца. Ля перавернутых машын - тры апаленыя целы. Вакол раскіданыя рэчы і пабітае шкло. (Бел радыё)

Да назыўных (намінатыўных) адносяцца аднасастаўныя сказы, якія сцвярджаюць наяўнасць, існаванне прадмета ці з’явы, называемых галоўым членам сказа.

Такі галоўны член часцей за ўсё выражаецца назоўным склонам назоўніка. Радзей у ролі галоўнага члена могуць выступаць займеннікі, лічэбнікі, колькасна-імнныя спалучэнні. Толькі некалькі лічбаў. Восемсот вучняў. Вось і яна.

Сродкам выражэння наяўнасці, існавання прадмета ці з’явы, пра якія гаворыцца ў назыўных сказах, з’яўляецца асобая інтанацыя: сказы звычайна вымаўляюцца запаволена, калі іх некалькі, то паміж імі робіцца працяглая паўза, лагічны націск падае на дзейнік. Назыўныя сказы не маюць спецыяльных слоў ці форм слоў, якія выражаюць значэне часу, але тое, што ім супрацьпастаўляюцца двухсастаўныя сказы са значэннем прошлага ці будучага часу, сведчыць пра характэрны для іх цяперашні час.

Лаканізм, пэўная адцягненасць і ў той жа час вобразнасць, маляўнічасць – гэта складае стылістычную асаблівасць назыўных сказаў. Яны звычайна малююць толькі контуры карціны, даючы тым самым слухачу свабоду ў яе дамалёўцы.

Ці не кожны трэці рэпартаж пачынаецца з замалёўкі (ці мае яе ў сваім складзе), у якой галоўная роля адводзіцца “цяперашняму рэпартажу”. Гэты тэрмін быў уведзены А.В.Ісачэнкам і падкрэлівае цесную сувязь дадзенай часавай формы і жанра рэпартажу: у гэтай форме рэпарцёр, які каментыруе спартыўнае спаборніцтва па радыё, паведамляе пра тое, што адбываецца на яго вачах (“мяч пераходзіць да Х”, “арбітр дае свісток” і г.д.). З “цяперашнім рэпартажу” звязана істотнае стылёвае адценне праўдзівасці аповяду, дакументальнасці, дакладнасці апісання. Неабходна падкрэсліць і тое, што гэты прыём дазваляе наблізіць дзеянне да слухача, перанесці яго ў тыя ж самыя абставіны, дзе быў сам аўтар. Ствараецца ілюзія, быццам слухач таксама прымаў ўдзел у тых падзеях, хаця і пасіўна. Звычайна “цяперашні рэпартажу” выкарыстоўваюць у апісаннях, пейзажных замалёўках. Апісальнасць гэтай формы тлумачыцца тым, што яна ў большай ступені падкрэслівае прыкмету, якасць, чым дзеянне. Кампазіцыйная роля тлумачыцца апісальнасцю і мадальнай афарбоўкай. [14]

Стылю рэпартажу адпавядае і лаканізм канструкцыі “назоўны ўяўлення”. Яна

вылучае ў свядомасці слухача толькі галоўныя дэталі, прыкметы, абставіны падзей. Сінтаксічная блізкасць гэтай канструкцыі “цяперашняму рэпартажу” заключаецца ў агульным функцыянальна блізкім часавым значэнні: “Цэнтральная прахадная маторнага завода” – такі ж самы сэнс фразы “Мы знаходзімся на прахадной маторнага завода”.

Журналістыка цяпер, як і сацыяльна-палітычная сістэма грамадства, знаходзіцца на пераходным этапе. Выпрацоўваюцца новыя прынцыпы і патрабаванні да метадаў, зместу, кампазіцыі, афармлення журналіцкіх матэрыялаў. Замежныя калегі даюць парады журналістам Цэнтральнай і Усходняй Еўропы: стыль матэрыялаў для радыё адрозніваецца ад стылю друкаваных сродкаў масавай інфармацыі. Вось некаторыя галоўныя адрозненні:

Тытулы (званні, пасады) звычайна папярэднічаюць імені і большасць з тых, каго згадваюць у эфірных навінах, трэба ідэнтыфікаваць. Калі ў надрукаваным артыкуле можна падаць “Уінстан Чэрчыль, былы прэм’ер-міністр”, то радыёжурналісту трэба казаць “былы прэм’ер-міністр Уінстан Чэрчыль”.

Пазбягайце абрэвіятур нават пры паўторным згадванні. У эфірным вышчанні могуць ужыцца толькі агульнавядомыя абрэвіятуры. Напрыклад, ААН – Арганізацыя Аб’яднаных Нацый.

Па магчымасці пазбягайце прамога цытавання. Калі толькі прамая цытата не з’яўляецца істотнай, лепш за ўсё ўжываць пераказ. Карыстацца прамымі цытатамі ў эфіры вельмі нязручна, бо складана ўказаць слухачу на пачатак і канец цытаты. Калі ж даводзіцца цытаваць, пазбягайце няўклюдных фраз “пачатак цытаты...канец цытаты”, лепш ужывайце выразы “па яго словах”, “як ён сказаў”.

Спасылка на крыніцу павінна папярэднічаць цытаце. Слухач павінен ведаць, хто з’яўляецца аўтарам цытаты, перад тым як яе пачуе.

Не ўжывайце шмат знакаў прыпынку. Празмернае ўжыванне косак, працяжнікаў, косі з кропкай зусім не дапаможа дыктару.

Лічбы трэба акругляць. Журналісту газеты трэба падаваць лічбы як мага дакладней але ў эфіры 4 182 000 рублёў ператвараюцца ў “больш чым чатыры мільёны рублёў”.

Пазбягайце займеннікаў. Калі ўсё ж даводзіцца імі карыстацца, не забывайце патлумачыць, да каго яны маюць дачыненне. Шмат займеннікаў у матэрыяле могуць ускладніць яго яснасць.

Карыстайцеся дзеясловамі ў цяперашнім часе, калі гэта да месца. Выкарастанне цяперашняга часу (“гаворыць” замест”сказаў”) стварае ўражанне імгненнасці дзеяння.

Не стаўце залежныя сказы перад галоўнымі. Напрыклад: “Зрабіўшы сёння першы крок у сваім Еўрапейскім турнэ, Прэзідэнт сказаў...” Такі сказ можа вельмі забытаць слухача. Найлепшы варыянт – просты сказ: дзейнік + выказнік + дапаўненне. Ці можна разбіць складаны сказ на два простыя, калі хранаметраж матэрыяла дазваляе. [7]

У 50-60-я гады ХХ ст. радыё- і тэлежурналісты выдзеліліся ў асобную катэгорыю. С.І.Ожагаў зусім правільна бачыў у іх працаўнікоў, якія займаюца журналістыкай, г.зн. літаратурна-публіцыстычнай дзейнасцю. А дзейнасць гэта шматгранная. Тут трэба не толькі напісаць штосьці і пакласці на стол рэдактара, але і сабраць неабходны матэыял і аформіць яго пераважна як магнітафонны запіс, адрэдагаваць усё як мае быць. Акрамя таго, сучасныя журналісты часта выступаюць у ролі навукоўцаў-даследчыкаў ці следчых-крыміналістаў. Значыць, маўленне журналіста павінна быць найперш правільным і разнастайным, увогуле адпавядаць патрабаванням не толькі ўсіх камунікатыўных якасцей, але і моўнага майстэрства.

Літаратурна-публіцыстычная дзейнасць патрабуе дасканалага валодання публіцыстычным стылем, яго падстылямі і жанрамі. А яны, як вядома, патрабуюць адпаведных моўных сродкаў. Да таго ж, паралельнае суіснаване беларускай і рускай моў набыло ў нашай краіне своеасаблівую сітуацыю. Таму праблемам культуры маўленя журналістаў у апошнія дзесяцігоддзі надаецца пераступеннае значэнне, што адбілася і ў спецыяльным выданні “Культура мовы журналіста”, якое ажыццяўяе выдавецтва “Універсітэцкае” праз кожныя два гады, пачынаючы з 1982 года. [17]

Аснова мовы і сродкаў, з якіх складаецца стыль рэпартажу – публіцыстычны стыль. Даўно заўвжана, што публіцыстычны стыль - гэта сінтэз навуковага і мастацкага стыляў. Таму кожны журналіст павінен усімі сваімі органамі пачуццяў адчуваць і адрозніваць функцыянальна-экспрэсіўную афарбоўку моўных сродкаў , камунікатыўную і эстэтычную, а таксама інфармацыйную і валюнтатыўную функцыі сучаснай беларускай мовы.

Усе літаратурна-публіцыстычныя творы павінны не толькі амаль фатаграфічна перадаваць факты рэчаіснасці, але і выражаць патрэбную думку пра гэтыя факты, г.зн. аказваць уздзеянне на свядомасць слухача як аб’ектыўна, так і суб’ектыўна. Пазіцыя аўтара і так званае аўтарскае “я” не павінны стылізавацца, як у мастацкім стылі, пад штосьці або кагосьці, а выражацца проста і адкрыта даступнымі і зразумелымі і адрасанту, і адрасату сродкамі ўздзеяння, якіх дастаткова мае ў сваім арсенале наша публіцыстыка. [15] Вельмі важна, каб кожны публіцыст, асабліва пачатковец, не заблытаўся ў жанравай стратыфікацыі сучаснай публіцыстыкі, мог разнастайваць і моўнымі, і пазамоўнымі сродкамі свае рэпартажы і інтэрв’ю, карэспандэнцыі і агляды. Сёння ад журналіста патрабуецца выдатнае веданне усіх стыляў беларускай літаратурнай мовы. Значыць, журналіст, акрамя ўсяго, павінен быць выдатным стылістам. Як лічыць М.В.Абабурка, значную дапамогу журналістам могуць аказаць наступныя патрабаванні культуры маўлення:

• вартасць і каштоўнасць інфрмацыі, афармленне яе паводле ўсіх законаў

сучаснага беларускага мыслення і маўлення;

• адпаведнасць зместу маўлення рэчаіснасці, дакументалізм яго;

• аптымальнасць змястоўнай паўнаты і лаканічнасць у адпаведнасці з умовамі

камунікацыі;

• аб’ектыўная абумоўленасць сэнсавых і эмацыянальных сродкаў;

• кампазіцыя ў адпаведнасці з жанрам, асаблівасцямі камунікацыі;

• стылістычна-моўная вытрыманасць. [1]

Своеасаблівасць публіцыстычнага стылю вызначаецца ў першую чаргу спецыфікай

публіцыстычнай формы адлюстравання рэчаіснасці, якая спалучае сістэму разгорнутых доказаў, што дзейнічаюць на розум чытачоў і слухачоў строгай лагічнасцю думкі і на іх пачуцці – эмацыянальнага выкладу. У публіцыстычным стылі, такім чынам, спалучаюцца дзве важныя функцыі мовы – інфармацыйная (перадача грамадскай інфармацыі) і экспрэсіўная (уздзеянне на вядомасць людзей).гэтыя функцыі ўзаемазвязаныя, неаддзельныя адна ад другой. Таму публіцыстычным стылем карытаюцца тады, калі неабходна перадаць пэўную інфармацыю і адначасова аказаць уздзеянне на адрасата, пераканаць яго ў чым-небудзь, выклікаць цікавасць да канкрэтных ідэй, поглядаў, заахвоціць да пэўных дзеянняў і ўчынкаў. Публіцыстыка атрымала назву “летапісу сучаснасці”, таму што яна асвятляе саvыя важныя праблемы грамадства – палітычныя, сацыяльныя, бытавыя, філасофскія і інш. Тэматычны дыяпазон публіцыстыкі вельмі шырокі, ён вызначаецца таксама багаццем жанравых форм адлюстравання рэчаіснасці. Вылучаюцца тры катэгорыі публіцыстычных жанраў:

• інфармацыйныя (заметка, рэпартаж, справаздача, інтэрв’ю, хроніка, агляд);

• аналітычныя (артыкул, карэспандэнцыя, каментарфй, рэцэнзія, агляд);

• мастацка-публіцыстычныя (нарыс, эсэ, фельетон, памфлет).

Наша задача – разгледзець функцыянаванне рэпартажа на радыё, а таксама

вызначыць стылістычныя сродкі і прыёмы, з якіх ён павінен складацца.

Як вышэй ужо адзначана, рэпартаж адносіцца да інфармацыйных жанраў публіцыстычнага стылю. Яго асноўная мэта – аператыўна, дакладна і выразна паведаміць пра што-небудзь значнае і цікавае. Рэпартаж дае магчымасць слухачу як бы самому, на свае ўласныя вочы ўбачыць тое, аб чым расказвае журналіст. Звычайна ў рэпартажы паведамляецца пра тыя падзеі, сведкам якіх быў сам аўтар.

Тыповымі рысамі публіцыстычнага стылю з’яўляюцца эмацыянальнасць, ацэначнасць, вобразнасць, пабуджальнасць.

Яркая эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка публіцыстычных твораў тлумачыцца тым, што аўтар, перадаючы інфармацыю, выражае свае адносіны да яе. Прычым пазіцыя аўтара-публіцыста ў адрозненні, напрыклад, ад пазіцыі аўтара мастацкага твора выражаецца звычайна прама і адкрыта, што часта і абумоўлівае агітацыйны, пабуджальны характар публіцыстыкі.

Асноўныя рысы публіцыстычнага стылю выяўляюцца з дапамогай розных моўных сродкаў. Тут шырока выкарыстоўваецца грамадска-палітычная лексіка і фразеалогія (грамадзянін, канстытуцыя, суверэнітэт, дэпутат, міждзяржаўнае пагадненне, скарачэнне узбраенняў, канферэцыя, парламенцкія выбары і г.д.); словы, якія набываюць прымету публіцыстычнасці толькі пры ўжыванні ў пераносным значэнні (школа выжывання, працоўная вахта, палітычная гульня, атмасфера даверу, сустрэча на ўзроўні паслоў і інш.); стылёва афарбаваныя словы са станоўчай і адмоўнай ацэнкай (працаўнік, перадавік, міласэрнасць, дабрабыт, расіст, экстрэміст, мешчанін і інш.).

Як і ў мастацкай літаратуры, у публіцыстыцы шырока выкарыстоўваюцца метафары, эпітэты, параўнанні і іншыя тропы. У рамках кожнага стылю метафры трансфармуюцца, відазмяняюцца ў адпаведнасці з унутрыстылявымі фактарамі і патрэбамі. Публіцыстычнай метафары характэрна ярка выражаная ацэначнасць, станоўчая або адмоўная. У рэпартажы метафарызуюцца, як правіла, паняцці, важныя ў ідэалагічных, эканамічных і іншых адносінах: чорнае золата, хлеб прамысловасці, блакітныя артэрыі. У гэтых і аналагічных выпадках замена прамых найменняў экспрэсіўнымі мае пазітыўна-ацэначны характар, падкрэслівае важнасць метафарызуемых паняццяў.

Матэрыялы для метафар у рэпартажы бяруцца звычайна з галін, што карыстаюцца грамадскім аўтарытэтам, напрыклад, актывізацыя ў 60-я гады метафар на касмічныя тэмы. Прадуктыўна метафарызацыя ваенных, спартыўнах тэрмінаў; у апошні час шырока метафарызуюцца навукова-тэхнічныя тэрміны: патэнцыял, інтэграл, дыяпазон і інш.