74449 (Вядучыя напрамкі і плыні ў еўрапейскай і сусветнай літаратуры ХVІ–ХХ ст.), страница 4

Рамантызм у беларускай літаратуры ў эпоху яго развіцця ў Еўропе зарадзіўся пад уздзеяннем польскіх рамантыкаў – ураджэнцаў Беларусі. Рамантычныя рысы ў цеснай пераплеценасці з рэалістычнымі, сентыменталісцкімі і нават класіцыстычнымі прысутнічаюць у творчасці Я. Чачота, Я. Баршчэўскага, А. Рыпінскага, У. Сыракомлі, В. Каратынскага. Адзнакі рамантычнай паэтыкі (фальклорная сімволіка, павер’і, прыкметы) прысутнічаюць і ў вершы П. Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы…». Адзін з самых буйных беларускіх пісьменнікаў ХІХ ст. В. Дунін-Марцінкевіч «вырас на польскай рамантычнай літаратуры і беларускім фальклоры. Ён падводзіў вобраз мастака пад канон рамантычнага нявольніка мар («З-над Іслачы...»), адвольна трактаваў жанры, уводзіў (лібрэта оперы «Ідылія») сатырычныя антыпрыгонніцкія матывы, каб парушыць ідылічнасць настрою, каханню надаваў моц эліксіру, які лечыць героя ад франкаманіі; у вершаванай аповесці «Гапон» чаргаваў кантрастныя малюнкі: вечарынка – карчомная бойка, гратэскавыя сцэны рэкруцкага набору – вясельны абрад, які ўвасабляе вернасць героя бацькоўскім традыцыям. У вершаваных быліцах ідэалізаваў даўніну, у п’есе «Залёты» развенчваў нуворыша Сабковіча (рамантычная рэакцыя на бездухоўнасць буржуазнай цывілізацыі)». Можна таксама весці гаворку аб некаторых, няхай сабе і нязначных, але ўсё-такі рысах рамантычнай эстэтыкі і паэтыкі ў творчасці Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, А. Гурыновіча.

У беларускай літаратуры пачатку ХХ ст. моцны рамантычны струмень адчуваецца перш за ўсё ў паэзіі Я. Купалы. Рамантычныя рысы таксама даюць аб сабе досыць моцна знаць у творчасці Цёткі, З. Бядулі, К. Каганца, М. Багдановіча, М. Гарэцкага, Л. Родзевіча і нават Я. Коласа (напрыклад, выкарыстанне рамантычных прыёмаў у абмалёўцы вобраза паэта ў паэме «Сымон-музыка», у перадачы духоўнага жыцця персанажаў у «Казках жыцця», у адлюстраванні экзотыкі глухамані ў аповесцях «У палескай глушы» і «У глыбі Палесся»). Наогул жа практычна ўсе беларускія пісьменнікі пачатку ХХ ст. так ці інакш адчулі на сабе ўплыў рамантызму (неарамантызму), прычым, як правіла, станоўчы, дабратворны.

1920-я гг. у беларускай літаратуры таксама пазначаны пэўным культываваннем прыёмаў і прынцыпаў рамантычнага пісьма. Гэта датычыцца ў першую чаргу творчасці маладнякоўцаў (М. Чарот, М. Зарэцкі, У. Дубоўка, Я. Пушча, П. Трус і інш.). У гэтае ж дзесяцігоддзе, а таксама ў наступнае рамантычныя тэндэнцыі даволі моцна выяўляюцца ў паэтычнай творчасці многіх заходнебеларускіх пісьменнікаў (У. Жылкі, Л. Родзевіча, В. Таўлая, М. Танка, М. Васілька, А. Салагуба, А. Іверса і інш.).

У беларускай літаратуры другой паловы ХХ ст. імкненне да выкарыстання сродкаў рамантычнага пісьма адчувальнае ў творчасці Я. Брыля, В. Быкава, М. Стральцова, В. Адамчыка, А. Карпюка, Я. Сіпакова, А. Жука і, канешне ж, У. Караткевіча, рамантычная паэзія, проза і драматургія якога атрымала самае шырокае прызнанне ў сучаснага чытача.

еўрапейскый сусветный мастацкый літаратура

1.5 Рэалізм

1.5.1 Агульнае паняцце аб рэалізме. Шляхі станаўлення і развіцця рэалізму ў сусветнай літаратуры

Рэалізм (ад лац. realis – рэчыўны, сапраўдны) – літаратурна-мастацкі метад, выкарыстоўваючы які, мастак адлюстроўвае жыццё ў вобразах, што максімальна набліжаны да рэчаіснасці, з’яўляюцца адэкватнымі ёй.

Тэрмін «рэалізм» пачаў ужывацца ў крытыцы і літаратуразнаўстве з сярэдзіны ХІХ ст. У Расіі ўпершыню ён быў выкарыстаны П. Аненкавым у 1849 г., але без разгорнутага тэарэтычнага абгрунтавання. У Заходняй Еўропе французскія пісьменнікі Л. Дзюранці і Шанфлеры, спрабуючы асэнсаваць вопыт пісьменніка А. Бальзака і жывапісца Г. Курбэ, вызначылі іх мастацтва як «рэалістычнае». «Рэалізм» – назва часопіса, які выдаваў Л. Дзюранці ў 1856–1857 гг. Гэтак жа імянаваўся і зборнік артыкулаў Шанфлеры (1857). Вядома, што тагачаснае змястоўнае напаўненне тэрміна «рэалізм» не зусім адпавядала яго сённяшняму значэнню.

Перад тым, як распачаць грунтоўную гаворку пра рэалізм, вызначальны творчы метад і стыль еўрапейскай і ўсёй сусветнай літаратуры апошніх двух стагоддзяў, зробім некаторыя тэрміналагічныя і храналагічныя заўвагі і ўдакладненні.

Пачнём з таго, што слова «рэалізм» ужываецца ў сучасным айчынным літаратуразнаўстве ў двух значэннях.

У шырокім сэнсе катэгорыя рэалізму служыць для вызначэння ступені адпаведнасці таго, што адлюстроўваецца ў літаратурна-мастацкіх творах, рэчаіснасці, прычым адпаведнасці не павярхоўнай, а глыбіннай, сутнаснай. У гэтым сэнсе паняцце рэалізму раўназначна паняццю жыццёвай праўды і прымяняецца ў дачыненні да самых шмастайных і розначасавых з’яў літаратуры. Так, напрыклад, гаворачы аб рэалістычнасці Гамера і Дантэ, У. Шэкспіра і Л. Талстога, маюць на ўвазе тое, што для іх твораў з’яўляецца характэрнай глыбокая жыццёвасць і праўдзівасць. Разуменне рэалізму як адлюстраванай у творы праўды жыцця мае, такім чынам, агульнаэстэтычнае значэнне.

У другім і больш вузкім сэнсе тэрмін «рэалізм» абазначае метад, стыль, напрамак, які ў адносна завершаным выглядзе аформіўся ў еўрапейскай літаратуры к 30-м гг. XІX ст. і заняў у ёй цэнтральнае месца.

Наогул жа ў поглядах на рэалізм, а дакладней, на час яго першапачатковага сістэмнага выяўлення ў якасці паўнацэннага і самастойнага літаратурна-мастацкага метаду і стылю няма адзінай думкі. Шэраг даследчыкаў мяркуе, што рэалістычныя прынцыпы мастацкага адлюстравання і асэнсавання жыцця ўзнікаюць яшчэ ў старажытныя часы і праходзяць затым у сваім развіцці некалькі гістарычных этапаў. На гэтай падстве вылучаюць «антычны рэалізм», «рэалізм Адраджэння», «асветніцкі рэалізм», «рэалізм XIX ст.» і, урэшце, «рэалізм XX ст». Частка вучоных звязвае пачатак рэалізму толькі з эпохай Адраджэння. Трэція вядуць адлік ад XVIII ст., калі сфарміраваліся жанры сацыяльна-бытавога і сямейна-бытавога раманаў. Самым жа шырокаўжывальным з’яўляецца ўжо прыведзены намі вышэй пункт гледжання, згодна з якім рэалізм як самастойны і паўнацэнны літаратурны напрамак на аснове адпаведнага метаду і стылю сфарміраваўся к 30-м гадам XIX ст., калі ў еўрапейскіх літаратурах прынцып праўдзівага і ўсебаковага адлюстравання свету ўсталяваўся з найбольшай паўнатой, у найбольш развітых сацыяльна-аналітычных формах. Да гэтага (у антычнасці, пасля ў эпоху Адраджэння, а затым у асветніцкія часы) мелі месца толькі асобныя, хоць і моцныя, але ж усё-такі спарадычныя і фрагментарныя праявы рэалізму.

Непасрэдным папярэднікам рэалізму ў еўрапейскай літаратуры з’явіўся рамантызм канца XVIII – пачатку XIX стст. Зрабіўшы прадметам свайго адлюстравання незвычайнае, ствараючы асаблівы свет уяўных абставін і выключных страсцей, ён, г. зн. рамантызм, адначасова паказаў асобу больш багатую ў душэўных, эмацыянальных адносінах, больш складаную і супярэчлівую, чым гэта было ў барока, класіцызме і сентыменталізме. Таму рэалізм на першапачатковым этапе развіваўся не як антаганіст рамантызму, а як яго саюзнік у барацьбе супраць ідэалізацыі грамадскіх адносін, нацыянальнай і гістарычнай безаблічнасці мастацкіх вобразаў (успомнім «каларыт месца і часу» як адзін з эстэтычных прынцыпаў рамантызму). Па гэтай прычыне паміж рамантызмам і рэалізмам першай трэці XIX ст. іншы раз даволі цяжка правесці дакладныя межы (у якасці прыкладаў нагадаем «Шагрэневую скуру» А. Бальзака, «Пармскі манастыр» Стэндаля, раманы В. Гюго). Разам з тым тыпова рамантычныя матывы ўсё больш выразна трансфармуюцца ў рэалістычныя, знаходзяць грунт, апору ў сацыяльным даследаванні («Чырвонае і чорнае» Стэндаля, «Герой нашага часу» М. Лермантава, шэраг інш. твораў сусветнай класікі).

Новы этап у развіцці еўрапейскага рэалізму, адзначаны прынцыповым разрывам з рамантычнай традыцыяй, пачынаецца ў сярэдзіне XIX ст. (найбольш яскравыя прыклады – творчасць Г. Флабера і У. Тэкерэя). У Расіі, дзе асновы рэалізму былі закладзены яшчэ ў 1920–1930-х гг. творчасцю А. Пушкіна («Яўген Анегін», «Капітанская дачка», «Барыс Гадуноў», позняя лірыка), а таксама некат. інш. пісьменнікаў (п’еса «Гора ад розуму» А. Грыбаедава, байкі І. Крылова), гэты этап звязаны з імёнамі І. Ганчарова, І. Тургенева, М. Някрасава, А. Астроўскага і шэрагу інш. аўтараў.

Рэалізм XIX ст. прынята называць у айчынным літаратуразнаўстве крытычным рэалізмам. Дадзены тэрмін прымяніў упершыню М. Горкі, ўжыўшы яго з мэтай падкрэслівання антысаслоўнай накіраванасці большасці твораў сусветнай рэалістычнай класікі і адпаведнага крытычнага пафасу ў іх. У гэтым сэнсе тэрмін амаль што поўнасцю адпавядае свайму прызначэнню, паколькі рэалізм і сапраўды паказвае пэўную неадпаведнасць тагачаснага грамадскага ладу нормам чалавечнасці, гуманістычнай маралі, крытычна аналізуючы і асэнсоўваючы ўсю сістэму грамадскіх адносін. Разам з тым тэрмін «крытычны рэалізм» крыху аднабаковы і адналінейны. У сувязі з гэтым яго нельга разумець літаральна, бо рэалізм ХІХ ст. зусім не пазбаўлены сцвярджальнага пачатку. Нават наадварот, пафас сцвярджэння на аснове крытычнага адмаўлення характарызуе практычна ўсю вялікую сусветную рэалістычную літаратуру. Ён даволі яскрава выражаны не толькі ў пазіцыі аўтара, але і ў вобразах герояў, надзеленых маральнай стойкасцю і здольных у вышэйшыя моманты жыцця ўзняцца над уласным эгаізмам. Паказваючы істотнае, а то і поўнае здрабненне асобы ў буржуазным грамадстве, літаратура рэалізму адлюстравала разам з тым і супраціўленне разлагаючаму ўздзеянню гэтага грамадства на чалавека, увасобіла высокія маральныя каштоўнасці, імкненне да сацыяльнай справядлівасці. Абазначэнне рэалізму ХІХ ст. як «крытычнага рэалізму» не зусім дакладнае і ў тых адносінах, што, робячы акцэнт на канкрэтна-гістарычнай значнасці твора, яго сувязі з сацыяльнымі задачамі моманту, яно пакідае па-за ўвагай філасофскі змест і агульначалавечае значэнне шэдэўраў рэалістычнага мастацтва.

ХІХ ст. выявіла ўсе асноўныя эстэтычныя прынцыпы і тыпалагічныя ўласцівасці рэалізму. Вернасць рэчаіснасці, сапраўднасці становіцца вядучым крытэрыем мастацкасці твораў. Адлюстраванне свету поўнасцю губляе абстрактна-умоўны, адцягнена-алегарычны характар, адначасова падымаючыся і над натуралістычнай дэталізацыяй. Яно нярэдка набывае такую ступень жыццёвасці, што аб літаратурных героях гавораць як аб жывых людзях.

Развітым формам рэалізму ўласціва, як правіла, імкненне да непасрэднай дакладнасці адлюстравання, да мастацкага ўзнаўлення жыцця ў формах самога жыцця. Гэта, аднак, не значыць, што названыя прыкметы ёсць усеагульныя і абавязковыя. Для рэалізму з’яўляецца характэрнай якраз вялікая шматстайнасць мастацкіх форм; ён прымае самае разнастайнае аблічча не толькі ў літаратуры розных краін, але часам і ў творчасці аднаго і таго ж пісьменніка. Валодаючы ў цэлым імкненнем да жыццепадобнасці вобразаў і сітуацый, рэалізм нават у самых спелых, развітых формах не адказваецца ад іншых, скажам так, нерэалістычных спосабаў мастацкага выражэння – міфа, сімвала, гратэску, алегорыі, якія, аднак, падначалены рэалістычным прынцыпам творчасці, пазнанню душы чалавека, адлюстраванню яе шматстайных сувязей з грамадствам.

Рэалістычная тыпізацыя вызначаецца падрабязнымі і дакладнымі апісаннямі асоб з абавязковай псіхалагічнай матывіроўкай іх дзеянняў і ўчынкаў, абмалёўкай прадметнага свету, адлюстраваннем канкрэтнага і рэальнага месца дзеяння, апісаннем гістарычных і часавых рэалій, дакладным узнаўленнем асаблівасцей побыту, нораваў і мовы жыхароў пэўнай мясцовасці, прадстаўнікоў таго альбо іншага сацыяльнага асяроддзя. Усё гэта садзейнічае стварэнню жывога вобраза рэальнасці, параджаючы адчуванне «раўназначнасці» паміж адлюстраваным у творы і рэчаіснасцю. Для развітых форм рэалізму з’яўляецца паказальнай злітнасць агульнага, тыповага і індывідуальнага, непаўторна-асабовага: жыццёвая сіла і пераканальнасць рэалістычнага характару знаходзяцца ў прамой залежнасці ад ступені індывідуалізацыі, дасягнутай мастаком.

У апошнія дзесяцігоддзі XIX ст. лёс рэалізму вызначаецца складаным узаемадзеяннем супрацьлеглых грамадскіх і культурных тэндэнцый. Мастацкае засваенне свету ў літаратуры рэалізму распаўсюджваецца на ўсё новыя і новыя сферы грамадскага і асабістага жыцця. У сусветную літаратуру ўключаюцца новыя нацыянальныя літаратуры, якія ў большасці сваёй менавіта на аснове рэалізму прыходзяць да мастацкіх дасягненняў, атрымаўшых міжнародны рэзананс. Пачаўшыся з рамана і аповесці, развіццё рэалізму распаўсюджваецца на іншыя віды і жанры, а таксама роды літаратуры. Так, напрыклад, адным з буйнейшых наватараў рэалізму ў паэзіі з’явіўся амерыканец У. Уітмэн, які зрабіў здабыткам філасофскі маштабнай лірыкі шырокую сферу паўсядзённай чалавечай практыкі. Класік бельгійскай літаратуры Ш. дэ Кастэр стварыў узор рэалістычнага гістарычнага рамана, які ўключаў у сябе яшчэ і нацыянальна-легендарны гераічны элемент. П’есы Г. Ібсана, адлюстраваўшы своеасаблівасць нарвежскага жыццёвага ўкладу, разам з тым востра і трывожна паставілі вялікія сацыяльна-маральныя пытанні эпохі. Паспяхова разгортваецца рэалізм у еўрапейскіх славянскіх літаратурах (І. Вазаў, Б. Прус, Я. Нэруда, Б. Нушыч), а таксама ў шэрагу літаратур народаў, што насялялі тагачасную Расію (І. Франко, М. Кацюбінскі, Ф. Багушэвіч, Жэмайтэ, І. Чаўчавадзе і інш). У канцы XIX – пачатку XX стст. рэалістычны накірунак замацоўваецца і ў найбольш развітых літаратурах Усходу – японскай (Ф. Сімэй), індыйскай (Р. Тагор), кітайскай (Лу Сінь). Заўважым, што ў кожнай краіне рэалізм набываў індывідуальна-своеасаблівыя формы.

ХІХ ст. можна ўмоўна імянаваць першым і наогул класічным этапам у развіцці рэалізму.

Другі этап рэалізму ў літаратуры ў межах самастойнага і паўнацэннага накірунку пачынаецца з ХХ ст. Адназначна, што ён больш складаны ў параўнанні з першым, таму што ў гэты перыяд на авансцэну літаратурна-мастацкага жыцця ў Еўропе і наогул у свеце выходзіць мадэрнізм. У выніку судакранання гэтых двух метадаў адбываюцца істотныя змены ў выяўленчай сістэме рэалістычнага мастацтва. «Прынцып імітацыі, узнаўлення, адлюстравання жыцця ў мастацкіх формах, адпаведных самому жыццю, выкарыстоўваецца многімі пісьменнікамі і цяпер, аднак ва ўсё большай меры ён суправаджаецца ці нават выцясняецца міфам і сімвалам, замест канкрэтных вобразаў аўтары ўсё часцей звяртаюцца да абагульнена-сімвалічных, замест падрабязна, дакладна акрэсленых абставін і характараў выкарыстоўваюць умоўна-фантастычныя, алегарычныя, гратэскавыя. Літаратурныя творы ўсё часцей набываюць характар прыпавесці, прытчы. Іншымі становяцца і спосабы сюжэтапабудовы: напластоўваюцца, узаемапранікаюць мінулае, сучаснае і будучае, падзеі лучацца самымі рознымі сродкамі – ад мантажу да нязмушана-асацыятыўнага расповеду. Надзвычай паглыбляецца псіхалагізм рэалістычнага мастацкага слова, пісьменнікі ўключаюць у сферу свайго спасціжэння не толькі свядомасць, але і падсвядомасць чалавека. На другі план адсоўваецца сацыяльна-побытны пачатак, асноўная ж увага скіроўваецца на душэўна-духоўнае, унутрана-асобаснае жыццё персанажа».