73940 (Колер і свет у творчасці А. Салаўя), страница 3

Сыты чорным груганом абед;

Чорны крук закракаў на ўсё горла;

Супрацьпастаўленне разгледжаных колераў, іх антанімічнасць праяўляецца ў межах адного кантэксту, дзе пераход ад цемры да святла, змена ночы і дня - сімвал перамогі дабрыні над злом:

Святло развее цемру пусткі;

Святляр жыцця, цямняр агоній;

Краса пары былой з цямна ў святло вядзе;

З глушы, дзе ймгла, вы вядзіцё ў край святла, той край - жыццё;

З цемры былога выходзіць наперад да яснага сонца;

Спалі маланкавым агнем, не цёмнай ноччу будзь, а днём;

Вядуць яго нябачныя дзівы і ў нудны змрок,і ў сонечны прасвет.

У аўтарскай пазіцыі можна выдзеліць дзве супрацьлеглыя тэндэнцыі: адна з іх апісвае веру ў аптымістычнае заканчэнне любой справы, добрае будучае і веру ў перамогу дабрыні над злом:

Неба Крыўі не зацемраць хмары;

Пабачыць свет без цемры, без руін;

Хоць цьмы супонь рве ноч - ты йшчэ не згас;

Зачыніш навекі дзверы з пустэльні цемры і знявер;

Нічога, што з цемрай не ладжу ідучы;

Другая ж, адваротная тэндэнцыя - апісвае непераможнасць чорных сілаў і бездапоможнасць чалавека ў змаганні з імі:

Пад цяжкай хмарай дыму і сажы шчарнее нават белы снег;

Цемра гусцее;

Застою - цемень, хмуры дол;

Поўнач схавае мяне, цемрадзі процем густы досвітку промень мільгне;

Пакіну ў цемры густой;

Пад змрокам жутлах перагас твой дзень пагас;

Сустракаюцца адзінкавыя выпадкі ўжывання калароніма са значэннем чорнага колеру, калі ім апісваецца тая ўмова, пры якой чалавек адчуваў сябе шчаслівым, радасным:

Як жыў табой, тады не ведаў цемры я;

Да групы ахраматычных колераў таксама адносім белы, які даволі часта сустракаецца ў тэксце вершаў разгледжаных намі зборнікаў. Белы колер - гэта эквівалент дзённага святла, гэта сімвал малака і семені, што атаясамліваюцца з жыццём. Вельмі часта гэты колер выкарыстоўваецца для характарыстыкі белых грудзей (грудкі), белых рук (ручкі), вусаў, што, магчыма, вядзе свій пачатак яшчэ з вуснай народнай творчасці: белы снег, белы дзень, белыя росы, анёл белы [11; 48].

Белы колер у аўтара ў асноўным апісвае з’явы прыроды: квіценне садоў

Пад беллю дрэвы маўчаць прароча;

О, край садоў, палотнаў белых;

Зямлю, пакрытую белым снегам:

Зямля схавана пад белаю аўчынай;

Шчарнее нават белы снег;

Зіма на шугавейных белых крылах;

У тэй зімовай белай сумятні

Аблокі (або хмурынкі) на небе:

Гай яшчэ зеляней, хмурынкі шчэ бялей;

А з неба ў люстры водаў адсвечваюцца белыя аблокі;

Зрэдку аўтар выкарыстоўвае фразеалагічныя і метафарычныя выразы:

Дні ідуць і срэбрам беляць скронь; Тут на белы свет з’явіўся.

Белы колер - гэта яшчэ і колер срэбра, а срэбра - гэта колер Месяца і патоку прарокаў, што ачышчаюць аўру зямлі. Нядзіўна, што ў паэтычных творах наогул і у творах А. Салаўя ў прыватнасці, заўсёды нясе дадатную ацэнку:

Серабрыстая збруя, астрогі ззяюць;

Серабрыстыя воды вобраз той назаўсёды як у люстры адбі; ў

Звоніць срэбрам крыніца;

Мігаценне срэбная расінкі;

Раса лугоў раса крыштальная, срабрыстая;

Узыйдзе ранак срэбны на лугі.

Як зазначана вышэй, да ахраматычных каларонімаў належаць найменні колеру, што абазначаюць усе адценні шэрага. Хутчэй за ўсё, сустракаюцца найменні шэрага колеру пры апісанні стану прыроды, асаблівасцяў надвор’я:

Мораку шэрань разліў вечар ля хаты;

Ні шэрых вечароў, ні мутных рання;

Узыйшоў на прастор шэры мораку дзень

Семантычнае значэнне апісваемага калароніма блізкае да значэння лексемы “чорны": з гэтым колерам асацыіруецца безыніцыятыўнасць, пасіўнасць і адсталасць у грамадстве, гісторыі [11; 48]. Так, дадзеная асаблівасць ілюструецца наступнымі прыкладамі:

Нямала час дзён шэрых прыгартаў;

Шэрань часінаў благіх;

У шэрым замку, думна-сакавітым;

Зрэдку адзначаюцца выпадкі, калі дадзены колер выкарыстоўваўся для апісання колеру жывых істот:

Шэры конь з віхрастай цёмнай грывай.

2.3 Храматычныя каларонімы ў паэтычных зборніках А. Салаўя

Побач з колера-светлавой і светлавой эстэтыкай вылучаецца таксама эстэтыка ізаляванага колеру. Колер валодае найбольшай ступенню эмацыянальнага ўздзеяння, ён можа нават выступаць адносна незалежным носьбітам пэўнага настрою, ідэйна-вобразнага зместу.

Трэба адзначыць, што адзін і той жа каларонім у розных дыстрыбуцыйных умовах можа мець розную канатацыю.

Класічная эстэтыка лічыць ізаляванасць колеру, яго якасці асноўным крытэрыем прыгажосці.

У храматычнай групе каларатываў перш за ўсё неабходна адзначыць ужыванне ў паэтычных тэкстах назваў “колер”, “фарбы”, якія абагульнена называюць наяўнасць колеравай лексікі:

Сярод іх шмат такіх цудоўных хварбаў, што лепшых нельга больш знайсці нідзе;

Вянок свій промневы уладзе на хварбы;

У тых жа хварбах шырокім шляхам лета прыставала;

І восень ува ўсіх сваіх калёрах схіляецца ў паклонах

Краса ў вясновых зыркіх хварбах.

Група храматычных колераў найбольш багата прадстаўлена з боку прыметнікаў, якія называюць адценні блакітнага і сіняга колераў.

Часцей за ўсё гэты колер выкарыстоўваецца паэтам для апісання нябёсаў. З кантэкстаў можна зразумець, што гэты колер асацыіруецца менавіта з небам Радзімы:

Узняўся сокам у блакіт;

Неба - вечная сінь;

Блакіт нябёсаў; сінь азёраў;

У сінім небе сівыя воблакі плывуць;

Радзіму маю я, дзе неба йшчэ сіней;

Нат неба сіняга аблонь пунсуе;

Любіў вясной глядзець у сінь нябёсаў;

Частотнымі таксама з’яўляюцца спалучэнні, дзе сіні (зрэдку) і блакітны (часцей) колеры служаць для апісання вачэй:

Усмешка такая, і гэткі блакітны пагляд;

Тугой па дзяўчыне любімай, па ейных блакітных вачах;

Ах вочы, блакітныя вочы;

За ўсё сіней блакіт вачэй;

Заплюшчыў дзень змораныя сінія вочы;

Трэба адзначыць таксама выпадак, калі апісанне блакітнага колеру вачэй падаецца праз параўнанне: Вочы твае - васількі.

Упамінаецца аўтарам і кветка, што мае разглядаемы колер і з’яўляецца сімвалам Беларусі: Няма нідзе блакітных васількоў.

У храматычнай групе колераў па колькасці таксама выдзяляецца зялёны. Трэба сказаць, што гэты колер уваходзіць у групу самых глыбока сімвалічных колераў: можна прывесці для ілюстрацыі гэтага выказвання той факт, што зялёны колер складае колеравую гаму на сучасным сцягу Беларусі. Гэта свет зялёных раслін, без якіх немагчыма жыццё і якія сваімі каранямі ідуць у зямлю, а лістамі цягнуцца да неба [11; 49]. Так, у зборніках вершаў А. Салаўя сустракаем наступныя прыклады ўжывання дадзенага колеру:

Каўром зялёным слалася пад небам зямля;

Ля нізкіх і зялёных берагоў крыніца жвавая жывым ключом зазвоніць;

Гай яшчэ зеляней;

Дол - зяленівы шоўк;

Між траваў зялёных ільсніцца раса;

Тухнее долу малахіт;

Зялёным хмелем набрынялі хмары,

Як бачна з прыкладаў, зялёны колер выкарыстоўваецца аўтарам для апісання прыроды: лугоў, палёў, ніў і садоў. Хаця аўтар і не засяроджвае ўвагу на адценнях зялёнага колеру, але мы бачым тонкую розніцу колераў паміж “малахітам долу” і “зялёнага хмелю хмар".

Таксама ў групе храматычных колераў поруч з малаўжывальным прыметнікам “жоўты” (А зла і зайздрасці дакоры - куслівай жоўці марны плод) зафіксаваны прыетнікі “залаты", “залацісты". Як правіла, гэтыя прыметнікі ўжываюцца з даданым канататыўным значэннем у метафарычных спалучэннях:

Ты шэпчаш словы казкі залатой;

Дні спеляць пасевы залатыя;

Як золата ўначы, як срэбра ўдзень;

Каціліся слёзы золатам зерняў ячменных;

Твае валасы - залатыя палёў каласы;

Будзе ён сон залаты бачыць.

Рэдка ўжываюцца ў паэзіі А. Салаўя адценні чырвоных, жоўтых колераў. Толькі некаторыя прыклады могуць ілюстраваць наяўнасць дадзенага колеру ў зборніках: А неба чырваняй, бы заравам жаўрыцца; Ты макаў цвет, клёк ніваў спелых; Хутка ў мяне ля вакон ранні барвецьмуць, як ружы і пунсавецьме вясна.

Рэдкаўжывальнымі для паэзіі А. Салаўя з’яўляецца таксама ўжыванне адценняў колераў. Але тыя колеравыя кампазіты з адценнямі звязаныя менавіта з названымі “цёплымі” колерамі: Заслалі аранжава-мосяжнай коўдрай двор; Я гляджу за вакно: панадворкі там жоўта-барвовыя.

Такім чынам, аналіз прыметнікаў колеру ў разгледжаных зборніках дазволіў выявіць каляровую палітру паэта. Можна сказаць, што для паэзіі А. Салаўя характэрна шырокае ўжыванне колеранайменняў “халоднага” спектру. Менавіта зялёны і сіні колеры актывізаваны тэматыкай паэтычных дыскурсаў паэта (тэма прыроды, тэма жыцця чалавека ў еднасці з прыродай).

Звяртаючыся да характарыстыкі псіхолагамі чалавека ў сувязі з яго прыхільнасцю да цёплых ці халодных колераў, можна адзначыць, што А. Салавей у большай ступені экстравертыўная (скіраваны да знешніх аб’ектаў), чым інтравертыўная (скіраваная на ўнутраны свет думак, перажыванняў, самапаглыблення).

2.4 Асаблівасці люксонімаў у паэтычных зборніках

Светлавая эстэтыка з’яўляецца не толькі важным элементам у сістэме колерапісу, але і адным з галоўных выразнікаў светапогляду пісьменніка. Аналіз гарманічных колеравых і светлавых спалучэнняў дазваляе гаварыць не толькі пра асаблівасці колераўспрымання, але і пра спецыфіку творчай манеры ўвогуле.

Адным са шляхоў рэалізацыі эстэтычных поглядаў пісьменніка выступаюць спалучэнні пэўных колераў ці светлавых лексем у адпаведных дыстрыбуцыйных умовах.

Адной з найбольш яркіх старонак у гісторыі эстэтыкі з’яўляецца антычная светлавая эстэтыка. Яна займала дамінантнае месца ў філасофіі Платона і эліністычнай школы неаплатонікаў. Так, Платон, напрыклад, абагаўляў святло [2; 7].

Словы “святло", “бляск", “ззянне" часта сустракаюцца ў працах Платона і прадстаўнікоў эліністычнай школы. Гэтыя словы сімвалізуюць сабой добрыя духоўныя сілы, ісціну, Боскі пачатак. Падобную семантыку маюць і люксонімы, што сустракаюцца ў паэзіі А. Салаўя. Трэба, аднак, зазначыць, што акрамя названых слоў аўтар выкарыстоўвае даволі шырокае кола тэрмінаў, што маюць за мэту абазначэнне асаблівасцяў святла:

Ён панясе для ўжытку і для ўцех святло навукі да крывіцкіх стрэх;

Хорам светлы майго маленства;

І сонца яснае з высі тады палле агністы сок цурком;

Нат неба сіняга аблонь пунсуе, бы ў зігценні рання;

З берагу - у воды бліскучыя;

Кожны агеньчык іх ззянне і пэрлінай кожнай багацце;

Розных траваў бліскі

Сонца ўзыходзячага зыркі круг;.

Акрамы назоўнікаў і прыметнікаў для выканання гэтай функцыі шырока выкарыстоўваюцца дзеясловы:

Сонца ўзышло - ажылі і заззялі як перлы;

Заззяў бы верш вясёлкавай дугой, зазнічыў бы праз процьмы, праз вякі;

У росах заіскрацца мурагі;

Твае рухі - мігценне зарніцы;

Заззяла неба, дом змаўкае ў сне. Не гасне зорка - шчасце зычыць мне

Ласкава зорыць сонца з неба, галоўкі лашчачы дзяцей;

Кроплі слёз так зіхцяць маністамі;

У сузор’і заззяе Колас;

Хай у хмурнай чужой краіне не засае яно ў журбе.

Ва ўсе часы святло з’яўлялася адным з галоўных элементаў эстэтычнай канцэпцыі і філасофіі, і пісьма.

Частотнымі ў паэзіі А. Салаўя з’яўляюцца выпадкі выкарыстання слоў з антанімічнай семантыкай:

Ёй належыць нат сонца - зацемніць іншы раз яе хмаркаю;

Ты яшчэ не згас;

Знічаў не тускнуць агні. Іх не пагасіць ніхто.

Пад змрокам жутлых перагас твой дзень пагас.

Люксонімы падзяляюцца паводле характару іх спалучэння на дзве групы: колера-светлавыя і ўласнасветлавыя. Да першай групы належаць гарманічныя камбінацыі каларонімаў і люксонімаў:

А з неба ў люстры водаў адсвечваюцца белыя аблокі;

Мігценне срэбнае расінкі;

Пазалаціў сутункі ззяннем з неба месяц

а да другой - камбінацыі люксонімаў:

Заззяе светланосны зніч;

Той светлай прышласці ўсход перад вачмі маймі гарыць нязгасна;

А ён не гасне - свеціць дух вячысты;

Люксонімы, якія характарызуюцца “светлавой насычанасцю" а таксама ахраматычныя каларонімы “чорны", “белы”, “шэры" - адметныя тым, што адрозніваюцца ступенню адрознення ахраматычнага колеру ці святла ад абсалютнай цемнаты. Узровень светлавой насычанасці таксама можа адвольна вар’іравацца ў залежнасці ад вырашаемых аўтарам мастацкіх задач. Тэрміны “тон” і “насычанасць” шырока выкарыстоўваюцца і ў мастацтвазнаўстве. Пад “тонам” звычайна разумеюць розніцу ў адценнях адной і той жа фарбы, што адрозніваецца сваёй інтенсіўнасцю.