73548 (Семантыка і функцыянальнасць міфалагем Сонца і Месяца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету беларусаў.)

Брэсцкі дзяржаўны універсітэт імя А. С. Пушкіна

Філалагічны факультэт

Кафедра беларускага літаратуразнаўства

Семантыка і функцыянальнасць міфалагем Сонца і Месяца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету беларусаў

Брэст 2010

План

Уводзіны

1. Міфалогія і міфалагемы. Сучасны стан распрацоўкі праблемы

2. Праявы салярнага культу ў традыцыях розных народаў

3. Міфалагема Сонца ў традыцыйнай міфапаэтычнай мадэлі свету славян

4. Семантыка і функцыянальнасць міфалагемы Сонца ў традыцыйнай беларускай літаратуры

4.1 Астранамічныя вобразы ў беларускіх замовах з касмалагічнымі матывамі

4.2 Семантыка міфалагемы Сонца ў каляндарнай абраднасці

4.3 Семантыка міфалагемы Сонца ў сямейнай абраднасці

1. Семантыка і функцыянальнасць міфалагемы Поўні ў беларускім фальклоры (у агульнаславянскім кантэксце)

2. Значэнне міфалагем Сонца і Месяца ў неабрадавай паэзіі як знакавай сістэме народнага мастацтва беларусаў

Заключэнне

Уводзіны

Важнасць вывучэння спецыфікі міфалагічнай свядомасці, якая адлюстроўвалася ў народнай паэтычнай творчасці ў мінулым і на сучасным этапе даследвання самай старажытнай часткі фальклору, відавочная. Існуючы ў новых умовах, фальклор, міфалогія міфалогія ўступаюць у кантакт з параўнальна нядаўна ўзнікшымі каштоўнасцямі, узбагачае іншыя формы культуры, выяўляюць этнічную псіхалогію, уздзейнічаюць на мастацкае і маральна-каштоўнаснае асваенне свету, станаўленне новых культурных сэнсаў, на вобраз жыцця сучаснага чалавека, фаріраванне яго індывідуальнай культуры і спосабы творчай рэалізацыі. Нездарма многія сацыяльныя з’явы становяцца зразумелымі дзякуючы ўсебаковаму аналізу фальклорна-міфалагічных тэкстаў і адпаведных міфалагем.

У міфалогіі многіх народаў свету асноўнымі момантамі, на якіх акцэнтуецца увага, з’яўляюцца: стварэнне свету (міфалагемы Зямлі, Сонца, Поўні); зараджэнне жыцця і ўзаемасувязі ўсяго жывога (міфалагемы Зямлі і Жанчыны; імкненне да гармоніі і прыгажосці (міфалагемы Жанчыны і Прыгажосці); залежнасць лёсу ад чалавека ад навакольнага свету (міфалагемы Зямлі, Сонца, Поўні); шлюбныя стасункі касмічных аб’ектаў і людзей, імкненне разнаполых істот да яднання для працягу жыцця (Зямля, Сонца, Поўня (Месяц), Жанчына, Эротыка, (Страсць)); непарыўнасць жыцця ( нараджэнне, жыццё і смерць, праз якую — да новага нараджэння ў больш высокай якасці), сувязь макракосмасу і ммікракосмасу (Прыгажосць, Жанчына, Страсць, Доля, Зямля, Поўня, Сонца). Усе гэтыя міфалагемы знайшлі сваё адлюстраванне ў каляндарных і сямейных абрадах і абрадавай паэзіі беларусаў, а таксама ў іх пазаабрадавай творчасці (песнях, казках, легендах, былінах і інш.).

Актуальнасць даследванняміфолага-фальклорнай спецыфікі традыцыйнай культуры, дамінантных міфалагем тлумачацца надзвычайнай жывучасцю міфалагічнай свядомасці, што выразна адбілася ў творах розных жанраў і відаў фальклору. Гістарычны лёс народаў звычайна складаецца з пэўных этапаў іх фарміравання, кансалідацыі, развіцця, часам заняпаду ці трансфармацыі і зноў адраджэння. Кожны з гэтых этапаў захоўваецца ў народным жыцці, у народнай культуры. Фальклор у сваіх адносна развітых жанрах быў і застаецца гістарычна першай формай выяўлення народнай свядомасці і чалавечай духоўнасці наогул. Менавіта міфалогія, абрады, фальклор фарміравалі культурную традыцыю, архетыпы этнічнай свядомасці і этнапсіхалогіі. Міфалогія, як першы светапогляд чалавецтва, міфалагічная свядомасць, як першапачатковы спосаб асваення свету, як асаблівая сімвалічная сістэма, у тэрмінах якой нашы продкі тлумачылі свет, праяўляецца менавіта ў фальклоры, асабліва ў абрадавай дзейнасці. Даследчыкі сцвярджаюць, што міфалагічнае мысленне жыве і сёння ў нашай падсвядомасці, рэлігіі, мастацтве і нават у навейшых дасягненнях навукі.

Даследванне міфолага-фальклорнай спецыфікі беларускай традыцыйнай культуры прадугледжвае зварот у шырокае кола праблем, актуальных і важных для фалькларыстыкі, культуралогіі, для разумення асаблівасцей нацыянальнай культурнай спадчыны беларусаў, яе месца ў кантэксце сусветнай культуры чалавецтва.

Мэты і задачы даследвання

Мэта курсавой работы — вызначэнне генезісу і семантыкі міфалагемаў Сонца і Месяца, прадстаўленых у міфалагічна-фальклорных тэкстах беларускай традыцыі. Мая праца з’яўляецца сістэмным даследваннем семантыкі і сімволікі абазначаных міфалагем як структурнаўтваральных элементаў беларускай міфалогіі.

Мэта дасягаецца пры вырашэнні нгаступных задач:

1. ажыццявіць крытычны гістарыяграфічны аналіз важнейшых тэарытычных даследванняў спецыфікі міфалагічных уяўленняў беларусаў і іншых славянскіх народаў, салярнага культу ў розных народных традыцыях

2. даследаваць семантыку міфалагемаў Сонца і Месяца, прадстаўленых у абрадах і каляндарна-абрадавай, а таксама сямейна-абрадавай вусна-паэтычнай творчасці беларусаў

3. ахарактарызаваць астранамічныя вобразы ў беларускіх замовах з касмалагічнымі матывамі

4. вызначыць сімволіку міфалагемаў Сонца і Месяца ў знакавай сістэме народнага мастацтва беларусаў

Аб’ектам даследвання з’яўляецца беларуская традыцыйная духоўная культура як складанаарганізаваная цэласнасць духоўных і матэрыяльных каштоўнасцей этнасу.

Для аналізу міфалагем Сонца і Месяца выкарыстаны характэрныя для даследванняў апошняга часу тыпалагічна-семантычныя і параўнальна-гістарычныя метады, якія з поспехам прымяняліся такімі аўтарытэтнымі даследчыкамі розных з’яваў народнай культуры, як В. Жырмунскі, Ул. Проп, А. Лосеў, С. Токараў і іншыя.

1. Міфалогія і міфалагемы.Сучасны стан распрацоўкі праблемы

У апошнія гады праблемы міфалогіі прыцягваюць усё большую увагу даследчыкаў . Абумоўлена гэта перш за ўсё іх нераспрацаванасцю , наяўнасцю вялікага аб’ёму крыніц, добрай захаванасцю многіх міфалагем,асабліва ў беларускай народнай творчасці . Актуальнасць і важнасць іх даследавання тлумачыцца і надзвычайнай жывучасцю міфалагічнай свядомасці , што выразна адбілася ў творах розных жанраў і відаў фальклору.

Складанасць даследавання пэўных міфалагем заключаецца ў тым , што славянскія міфалагічныя творы ў час іх бытавання не фіксаваліся і ў цэласным выглядзе зараз не захаваліся: былі разбураны хрысціянствам. З рудыментаў міфалогіі, яе элементаў, матываў і вобразаў у народнай творчасці неабходна вычленіць , сістэматызаваць і асэнсаваць самае істотнае , што пралівае свет на пэўныя праблемы міфалогіі , архаізм крыніцаў якіх вымушае абавязковае даследаванне старажытных язычніцкіх вераванняў. Аналіз і тэарэтычнае асэнсаванне матэрыялаў , лепш за усё ажыццяўляюць шляхам выкарыстання параўнальна – гістарычнага і тыпалагічна – семантычнага метадаў. Паводле азначэння А.Л.Тапаркова, міфалагема – ,,адзінка міфалагічнай сістэмы , якая мае самастойную семантыку. З адной міфалагемай можа звязвацца нейкі пэўны міф , і у гэтых выпадках паняцце міфалагемы сінанімічна паняццю ,,міф’’, або шэрагу міфалагічных уяўленняў (напр. м[іфалагема] сонца у народных вераваннях і ў літаратурнай царкоўнай і апакрыфічнай традыцыях усходніх славян уключае ўяўленні аб сонцы як аб коле і агні , чалавеку і анёлу, ліку Бога і водбліску божага ззяння)” [23, с.362].

Калі ж пагадзіцца з думкай, што ў асобных выпадках паняцце міфалагемы сінанімічна паняццю ,,міф’’ , то вельмі важна даць азначэнне міфа, адзінай думкі аб якім у навуцы няма. А.Ф. Лосеў сцвярджаў : ,,Міф не есць выдумка або фікцыя, не есць фантастычны вымысел… Зразумела, міфалогія ёсць выдумка, калі скарыстаць да яе пункт гледжання навукі… А з пункту погляду самой міфічнай свядомасці не ў якім выпадку нельга сказаць, што міф ёсць фікцыя і гульня фантазіі’’. Далей ён адмаўляў таксама: ,,Міф не ёсць быццё ідэальнае. Міф не ёсць навуковае і , у прыватнасці, прымітыўна-навуковае збудаванне… Міф не ёсць метафізічнае збудаванне… Міф не ёсць ні схема , ні алегорыя… Міф не ёсць паэтычны твор. Міф не ёсць спецыяльна рэлігійнае стварэнне” і інш. Такім чынам , паняцце міфа ў Лосева надзвычай шырокае, грунтуецца на чыста філісофскіх разважаннях і таму не можа быць намі прынята.

Надзвычай шырокае азначэнне міфа дае і Ю. Бораў: ,, Міф (грэч. mythos- паданне) – старажытная гісторыя або легенда, якая тлумачыць рэлігійныя або звышнатуральныя з’явы, такія, як багі, героі, магутныя сілы прыроды; вобразнае выражэнне калектыўнага бессвядомага; першая спроба тлумачэння натуральных і сацыяльных з’яў, сакральная гісторыя, якая апавядае аб падзеі, што адбывалася у памятныя часы “пачатку усіх пачаткаў” (міф не выдумка, не ілюзія, а рэальная сакральная падзея – прыклад для пераймання). Міф — ,,успамін ‘’ пра далёкае мінулае , пра падзеі, якія адбываліся да пачатку гістарычнага часу.’’

Заслугоувае ўвагі і адабрэння думка Ю. Борава пра суадносіны фальклору і міфа: ён сцвярджае, што ў старажытным фальклоры міф з’яўляўся яго галоўнай састаўной часткай, формай глабальнага асэнсавання свету. ,,Міф тлумачыць і падтрымлівае існуючы сацыяльны і касмічны парадак быцця. Маштабы міфа касмічныя. Міф апавядае пра калектыўны лёс племені. Прырода міфа двухадзіная: ён адначасова і пэўная сістэма уяўленняў аб свеце, і сукупнасць сюжэтаў, у якіх дзейнічаюць фантастычныя персанажы.

Міфалогія – гэта асаблівая сімвалічная сістэма, у тэрмінах якой нашы продкі тлумачылі свет. Даследаванне міфалагем як асноўных тэрмінаў гэтай першай рэлігійна-філасофскай сістэмы чалавецтва будзе садзейнічаць сучаснаму рэтраспектыўнаму стварэнню агульнай цэласнай выявы свету з аднаго боку , а з другога дапаможна правільна зразумець касмічнасць светаўспрымання нашых продкаў, вытокі і бяздоннае багацце нацыянальнай культуры , асаблівасцей беларускага нацыянальнага характару, спецыфікі этнічнай свядомасці і этнапсіхалогіі. Міфалогія – гэта перш за ўсё светапогляд. Першапачатковы светапогляд чалавецтва касмічны па існасці сваёй , але з улікам нацыянальных асаблівасцей. ,,Для міфалагічнай свядомасці ўсё касмалагізавана, паколькі ўсё ўваходзіць у склад космасу , належыць яму. Міфалагічнае мысленне – гэта татальны, дамінуючы тып мыслення ў архаічных культурах. У міфе своеасабліва злучыліся элементы сапраўдных ведаў, мастацкія вобразы, маральныя нормы і рэлігійныя ўяўленні.

Спроба рэканструкцыі асноўных міфалагем і міфічных поглядаў робіцца на падставе фальклору менавіта таму , што раней фальклор быў тым стрыжнем, вакол якога аб’ядноўвалася ўся духоўная культура чалавецтва.

Міфалагічная свядомасць у больш натуральным, першапачатковым выглядзе захавалася менавіта ў фальклоры, які або ствараўся непасрэдна на яе грунце , або ўзаемадзейнічаў з міфалогіяй.

Міфалогія – асаблівая сімвалічная сістэма тлумачэння свету. Сістэмнасць, цэласнасць міфалагічнага спосабу мышлення праяўляецца ў фальклорным абрадзе , бо сам абрад сінкрэтычны па сваёй прыродзе, уся паэтыка фальклору грунтуецца на вобразнасці, але ідзе ад міфалогіі. Без глыбокага даследавання фальклорнай спадчыны і рэканструкцыі на яе падставе міфалагічнай свядомасці мы не зможам зразумець касмічнага светаўспрымання старажытных людзей, не зможам ні аднавіць сувязь часоў , ні растлумачыць сучасныя духоўныя працэсы. У курсавой працы даследуецца семантыка і функцыянальнасць адной з найважнейшых міфалагем – міфалагемы Сонца і Месяца.

2. Праявы салярнага культу ў традыцыях розных народаў

На ранейшых этапах развіцця чалавек уяўляў “звышнатуральнае” у рэальных вобразах – жывёл, раслін і г. д. у тым ліку і нябесных свяціл, папаўняючы гэтыя вобразы чалавечымі эмоцыямі, учынкамі, прыпадабняючы іх чалавеку. Наяўнасць такіх “ачалавечаных” вобразаў у этнаграфічным і фальклорным фондзе сучасных народаў паказвае на надзвычайную жывучасць традыцый.[21, с.105]

У народаў, паміж сабой ніколі не маючых зносін, узніклі падобныя ўяўленні пра стан сонца ў дні сонцаварота: яно тры дні знаходзіцца ў сваім гняздзе, тройчы падскоквае, тройчы акунаецца ў мора, танцуе, варочаецца. У абрадах еўрапейскіх народаў можна знайсці шмат прыкладаў рэлігійных адносін да сонца як такавога, не апасродкаванага вобразам сонечнага бога ў чалавечым абліччы.

Выразнымі ўзорамі рэмінісцэнцый салярнага культу могуць паслужыць некаторыя традыцыі албанцаў, захаваныя яшчэ ў пачатку 20 стагоддзя: маліцца на ўсход з ранку пры ўсходзе сонца і на захад – пры ўсходзе свяціла.Усе справы,усе важныя гаспадарчыя работы, абрады сватаўства і г. д. стараліся пачынаць у сонечны дзень ранкам з усходам сонца,нябожчыка і дома і на могілках у час аплаквання размяшчалі тварам да сонца, у раннім сярэдневякоўі нябожчыкаў у магілах размяшчалі тварам на ўсход.

Назіранне за сонцам, і іншымі нябеснымі свяціламі, служыла развіццю пазітыўных ведаў,у прыватнасці астранамічных. Вядомае мегалітычнае збудаванне ў Англіі Стоунхендж служыла абсерваторыяй: яго вялікія каменныя стаўпы і аркі прызначаліся для фіксавання важнейшых кропак усхода і захода сонца і месяца ў розных стадыях перамяшчэння. Іншыя прыстасаванні дапамагалі весці лік гадам і прадказваць зацменні.

Адначасова Стоунхендж быў друідычным храмам, дзе рабіліся ўрачыстыя маленні, магчыма суправаджаючыся ахвярапрынашэннямі пры першых промнях узыходзячага сонца.

Стоунхендж – славуты, але не адзіны храм-абсерваторыя як у сусвеце, так і на еўрапейскім кантыненце. На тэрыторыі сучаснай Румыніі знойдзены аналагічныя збудаванні – свяцілішчы-календары, якія належылі дака-гецкаму насельніцтву. [22, с. 25].

Салярныя міфы атрымалі найбольш яркае афармленне ў грамадстве, якое мела развіты апарат улады. Сонца было уключана ў пантэон у якасці галоўнага боства(ці аднаго з галоўных, часцей за ўсё гэта былі боствы сонца і навальніцы). Зямнога цара лічылі сонечным боствам ці сынам бога сонца. Згодна з міфамі,узыходзячымі да індаеўрапейскай традыцыі і да традыцыі Пярэдняй Азіі, а таксама Старажытнага Егіпта, Сонца выязджала на калясніцы і аб’язджала чатыры бакі свету. Гэты міфічны вобраз археалагічна датуецца даволі познім часам, калі людзі ўжо апрацоўвалі металы, карысталіся колавымі павозкамі, запрэжанымі коньмі. “Але ляжачае ў яго аснове міфа-паэтычнае прыпадабненн сонца да кола ўзводзіцца да ранейшай эпохі”.

У бронзавы перыяд склаўся старажытнагрэчаскі міф аб Геліасе: юнак у залатой калясніцы праязджае на працягу светавога дня з усхода на захад па нябеснай цвердзі, а ўначы праплывае адваротны шлях у ладдзі па сусветнай рацы, пад назвай Акіян. Пачынаючы з 5 стагоддзя да нашай эры з Геліясам атаясамлівалі Апалона, на якога былі перанесены функцыі Геліяса і яго атрыбуты.

“Жыхары вострава Радоса, лічылі сонца першым сярод сваіх багоў, прысвячалі яму кожны год калясніцу з чатырма коньмі, якіх скідвалі ў мора для таго,каб бажаство імі пакарысталіся…Лакедаманяне умярцвялі коней на вяршыні высокага Тайгецкага храбта, за якім кожны вечар на іх вачах знікала вячэрняе свяціла… У абоіх выпадках моцныя хутканогія коні аддаваліся на службу стомленаму богу на канцавым этапе кожнадзённага падарожжа. ” Падобны вобраз прысутнічае у эддычных міфах: па небе скачуць коні, запрэжаныя ў калясніцу сонца.