Асноўныя этапы і шляхі развіцця беларускага літаратуразнаўства

Змест

1. Асноўныя этапы і шляхі развіцця беларускага літаратуразнаўства

1.1 Ля вытокаў беларускай літаратурнай навукі

1.2 Фарміраванне ўласнага беларускага літаратуразнаўства

1.3 Развіццё беларускай літаратурнай навукі ў 1920-1930-я гг.

1.4 Беларускае літаратуразнаўства ў 1940-я - першай палове 1950-х гг.

1.5 Здабыткі і дасягненні беларускага літаратуразнаўства ў другой палове 1950-х - 1990-я гг.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Асноўныя этапы і шляхі развіцця беларускага літаратуразнаўства

1.1 Ля вытокаў беларускай літаратурнай навукі

Беларускае літаратуразнаўства прайшло ў сваім развіцці даволі складаны шлях. Але ў параўнанні з уласна літаратурай гэты шлях намнога карацейшы. "Значнае адставанне навуковай думкі ад творчай практыкі тлумачыцца, - як лічыць адзін з самых буйных даследчыкаў шляхоў развіцця беларускага літаратуразнаўства і крытыкі М. Мушынскі, - неспрыяльнымі гістарычнымі абставінамі, у якіх на працягу доўгага часу знаходзіўся беларускі народ, яго культура".

Самыя першыя спробы навуковага і крытычнага асэнсавання літаратуры на Беларусі можна знайсці ў помніках старажытнай пісьменнасці, у прадмовах і пасляслоўях Ф. Скарыны, у "Песні пра зубра" (1522) М. Гусоўскага, у падручніках "Грамматика словенска" (1593) Л. Зізанія, "Грамматика" (1619) М. Сматрыцкага, у творах С. Полацкага, школьных рукапісных піітыках і рыторыках XVIII ст.

Больш змястоўныя эстэтыка-літаратурныя ацэнкі твораў беларускай пісьменнасці адносяцца да XIX ст. Так, у дадатку да 1-й часткі працы В. Сопікава "Спроба расійскай бібліяграфіі" (1813) грунтоўна разгледжана "Біблія" Ф. Скарыны. У 1816 г. у Варшаве выйшла на польскай мове кніга С.Б. Ліндэ "Аб Статуце літоўскім.", дзе аналізаваліся розныя рэдакцыі помніка, характарызавалася мова, якую аўтар называў беларускай. У 1821 г. у Маскве апублікаваны творы Кірылы Тураўскага.

Агляд новай беларускай літаратуры дадзены ва ўступным артыкуле Р. Друцкага-Падбярэзскага да 1-га тома кнігі Я. Баршчэўскага "Шляхціц Завальня" (1844-1846).Л. Кавелін у артыкулах, надрукаваных у часопісе "Маяк" (1840-я гг.) пад назвай "Помнікі беларускай пісьменнасці", упершыню прывёў тэкст паэмы "Энеіда навыварат", гаварыў пра І. Манькоўскага, характарызаваў жыццё і творчасць Я. Баршчэўскага.

У 2-й пал. ХІХ ст. друкаваліся працы па старажытнай беларускай літаратуры, мове, гісторыі асветы, грамадскай думкі. Сюды можна аднесці шэраг артыкулаў пад агульнай назвай "Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках" П. Шпілеўскага (час. "Пантеон", 1853-1856), кнігу "Пра літаратуру братніх славянскіх народаў" (1874) А. Кіркора з нарысам у ёй гісторыі беларускай літаратуры, двухтомнік "Гісторыя славянскіх літаратур" А. Пыпіна і У. Спасовіча з разглядам беларускай народнай паэзіі, кнігу П. Уладзімірава "Доктар Францыск Скарына, яго пераклады, друкаваныя выданні і мова" (1888), нарыс А. Семянтоўскага "Беларускія старажытнасці" (1890), працу М. Доўнар-Запольскага "В. Дунін-Марцінкевіч і яго паэма "Тарас на Парнасе" (1896). Зародкі літаратурнай крытыкі выяўляюцца ў артыкулах і рэцэнзіях У. Сыракомлі на творы В. Дуніна-Марцінкевіча, водгуку Е. Раманава на зборнік З. Радчанкі "Гомельскія народныя песні".

У пачатку ХХ ст. да даследавання беларускай літаратуры звяртаюцца рускія вучоныя А. Пагодзін і С. Русаў, польскія Е. Янкоўскі і В. Вегняровіч, чэх А. Чэрны, літовец Л. Гіра, украінцы А. Русаў і І. Свянціцкі.

1.2 Фарміраванне ўласнага беларускага літаратуразнаўства

На пачатку ХХ ст. ужо можна весці гаворку аб станаўленні ўласнага беларускага літаратуразнаўства. Перш за ўсё гэты працэс звязаны з дзейнасцю Я. Карскага і М. Багдановіча.

Яўхім Карскі - аўтар трохтомнага даследавання "Беларусы" (1903-1922). Вучоны правёў значную работу па збіранню і навуковаму апісанню помнікаў старажытнай пісьменнасці, а таксама твораў новай беларускай літаратуры. Сістэматызаваўшы новыя і раней вядомыя творы, вучоны зрабіў спробу ўстанавіць перыядызацыю гісторыка-літаратурнага працэсу на Беларусі. Гэтым ён закладваў аснову далейшых гісторыка-літаратурных даследаванняў.

Максім Багдановіч у працах "Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да ХVІ сталецця" (1911), "За сто лет" (1911), "Глыбы і слаі" (1911), "Санет" (1911)"Новы перыяд у гісторыі беларускай літаратуры", (1912), "За тры гады" (1913), абгрунтоўваў ідэю самастойнасці і самабытнасці беларускай нацыянальнай літаратуры, сцвярджаў перспектыўнасць вывучэння літаратуры ў яе гістарычным развіцці, у сувязі з духоўным жыццём народа і грамадска-культурнымі ўмовамі.М. Багдановічам была ўдакладнена перыядызацыя літаратурнага працэсу, коратка, але даволі грунтоўна прааналізавана старажытная, новая і навейшая беларуская літаратура, дадзена ацэнка творчасці пісьменнікаў ХІХ - пач. ХХ стст., засяроджана ўвага на шэрагу тэарэтыка-літаратурных праблем. Адштурхоўваючыся ў цэлым ад метадалагічных прынцыпаў культурна-гістарычнай школы, М. Багдановіч разам з тым стараўся пераадольваць слабыя бакі гэтага літаратуразнаўчага накірунку і тым самым выпрацоўваў сваю ўласную метадалогію.

Многа зрабіў для станаўлення і развіцця беларускай літаратурнай крытыкі Сяргей Палуян, аб чым сведчыць яго артыкул "Беларуская літаратура ў 1909 г." (1910). Гэтай працай істотна пашыраліся жанравыя рамкі беларускай крытыкі, замацоўвалася ў ёй форма гадавога агляду. Акрамя адзначанага артыкула пяру С. Палуяна належаць публіцыстычныя нататкі "Лісты з Украіны" (1910), у якіх побач з іншымі пытаннямі закраналіся і праблемы развіцця беларускай літаратуры.

Даволі адмысловым крытыкам з’яўляўся Вацлаў Ластоўскі. Да бясспрэчных яго здабыткаў і здабыткаў усёй беларускай крытыкі пач. ХХ ст. трэба аднесці артыкулы "Памяці Сяргея Палуяна", "Эліза Ажэшка" (1910), "Людвіг Кандратовіч" (1912), "Леся Украінка" (1913), рэцэнзіі на зборнікі "Васількі" Ядвігіна Ш., "Рунь" М. Гарэцкага, "Родныя з’явы" Т. Гушчы (Я. Коласа) (1914).

Шэраг змястоўных рэцэнзій на творы і кнігі беларускіх пісьменнікаў пачатку ХХ ст. даў Антон Навіна (А. Луцкевіч).

Праграмнымі для развіцця беларускага прыгожага пісьменства і беларускага тэатра пачатку ХХ ст. сталі артыкулы Максіма Гарэцкага "Наш тэатр" (1913) і "Развагі і думкі" (1914).

Акрамя названых аўтараў пасільны ўклад у станаўленне ўласнай беларускай літаратурнай навукі і крытыкі зрабілі У. Самойла, А. Бульба, М. Янчук, Л. Гмырак, Я. Купала, Р. Зямкевіч, Я. Лёсік, З. Бядуля, А. Вілейскі, В. Лявіцкая.

1.3 Развіццё беларускай літаратурнай навукі ў 1920-1930-я гг.

1920-1930-я гг. сталі якасна новым этапам у станаўленні і развіцці беларускай літаратурнай навукі. Менавіта ў дадзены перыяд, і асабліва ў першай яго палове, беларускае літаратуразнаўства надзвычай вырасла, пасталела і набыло статут самастойнай нацыянальнай галіны навуковых ведаў.

Дасягненні беларускага літаратуразнаўства гэтага часу ў першую чаргу звязаны з дзейнасцю М. Гарэцкага, І. Замоціна, Я. Барычэўскага, А. Вазнясенскага, М. Піятуховіча. Усе яны ў той альбо іншай ступені мелі дачыненне да Інбелкульта, які з’яўляўся асноўным каардынацыйным цэнтрам беларускага літаратуразнаўства на працягу 1922-1928 гг. З 1927 г. у ім існаваў аддзел гуманітарных навук, у які ўваходзіла і кафедра беларускай літаратуры (з камісіяй па выданні твораў беларускіх пісьменнікаў). Выдаваліся "Запіскі аддзела гуманітарных навук" Інбелкульта.

Максімам Гарэцкім напісана першая сістэматызаваная навуковая праца па гісторыі развіцця беларускай літаратуры, якая стала адначасова і першым грунтоўным падручнікам па беларускай літаратуры. У ёй разгледжана развіццё нашай нацыянальнай літаратуры ад старажытнасці да першых паслякастрычніцкіх гадоў, ахарактарызаваны вядомыя на той час літаратурныя помнікі, творы новай і найноўшай літаратуры, паказана станаўленне літаратурных плыней і кірункаў, вызначана месца і роля вядучых аўтараў у гісторыі нацыянальнага прыгожага пісьменства. "Гісторыя беларускае літаратуры" М. Гарэцкага вытрымала некалькі выданняў і, што таксама немалаважна, не страціла сваёй каштоўнасці і практычнай значнасці па сённяшні дзень.

Немалыя заслугі М. Гарэцкага і ў станаўленні беларускай літаратурнай крытыкі. Ён даволі рэгулярна змяшчаў у розных перыядычных выданнях свае крытыка-біяграфічныя нарысы па творчасці самых розных аўтараў - як пісьменнікаў-адраджэнцаў старэйшага пакалення, так і маладых літаратараў. Як буйны вучоны-літаратуразнаўца М. Гарэцкі не мог не выпрацаваць уласную тэарэтыка-метадалагічную сістэму. Асноўнае, самае сутнаснае з яе адлюстравалася ў "Назваслоўі", якое ўвайшло ў склад "Гісторыі беларускае літаратуры" выдання 1924-га г.

Нямала зрабіў для развіцця беларускага літаратуразнаўства прафесар Іван Замоцін. Ён даў грунтоўную, у цэлым аб’ектыўную ацэнку спадчыны М. Багдановіча ("М. Багдановіч. Крытыка-біяграфічны нарыс", 1927), драматургіі Я. Купалы ("Беларуская драматургія", 1927), Ц. Гартнага ("Драматычныя творы Цішкі Гартнага", 1928), ліра-эпасу Я. Коласа ("Пуціны беларускай літаратуры. Якуб Колас. "Новая зямля", 1924; "Паэма Якуба Коласа "Сымон-музыка" як аўтахарактарыстыка", 1926). Прыкметнай з’явай у беларускім літаратуразнаўстве сталі спробы І. Замоціна стварыць самастойны кірунак даследавання на аснове т. зв. "тэорыі чатырох сінтэзаў" (спалучэнне пры аналізе генетычнага, фармальна-мастацкага, сацыялагічнага і ідэалагічнага падыходаў).І. Замоцін слушна крытыкаваў многае ў тагачасных модных фрэйдысцкіх і інтуітывісцкіх канцэпцыях, фармалістычных трактоўках мастацтва і суб’ектыўна-ідэалістычных прынцыпах яго вывучэння.

Шмат цікавых назіранняў над творчасцю М. Багдановіча, Я. Купалы, Я. Коласа зрабіў Аляксандр Вазнясенскі. Асабліва неабходна вылучыць яго працу "Паэтыка М. Багдановіча" (1926), якая была адной з этапных з’яў у распрацоўцы пытанняў тэорыі літаратуры і метадалогіі. На жаль, А. Вазнясенскі даволі доўгі час знаходзіўся ў палоне фармальнага метаду, што перашкодзіла яму сапраўды аб’ектыўна ацаніць многія з’явы ў беларускім прыгожым пісьменстве.

Этапнымі ў распрацоўцы шэрагу пытанняў тэорыі літаратуры і метадалогіі ў беларускім літаратуразнаўстве сталі таксама працы Яўгена Барычэўскага "Паэтыка літаратурных жанраў" (1927) і "Тэорыя санета" (1927). Даследчык арганічна спалучаў у літаратуразнаўчым аналізе гісторыю развіцця і тэорыю жанравых форм лірыкі, эпасу, драмы. Гэтым вучоны замацоўваў плённую традыцыю адзінства гістарычнага і тэарэтычнага падыходу да мастацтва.

Даволі значнай фігурай у беларускім літаратуразнаўстве 1920-1930-х гг. быў Мікола Піятуховіч. Але, на жаль, яго літаратуразнаўчая канцэпцыя мела вельмі моцны сацыялагізатарскі ўхіл. Яскрава гэта выявілася і ў адной з самых буйных прац даследчыка - "Нарысах гісторыі беларускай літаратуры" (1928). У аснову перыядызацыі літаратуры М. Піятуховіч паклаў этапы эканамічнага развіцця грамадства. Спрошчана разумеючы ўзаемасувязь грамадзянскай гісторыі і літаратуры, выводзячы ўзровень развіцця прыгожага пісьменства непасрэдна з узроўню эканомікі, Піятуховіч не здолеў глыбока выявіць вядучыя тэндэнцыі літаратурнага працэсу, аб’ектыўна ацаніць творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, М. Багдановіча, Цёткі.

На станаўленне і далейшае развіццё маладой беларускай літаратурнай навукі ў 1920-я - пачатку 1930-х гг. аказвала плённае ўздзеянне літаратурная крытыка, як правіла, пісьменніцкая. Найбольш значныя дасягненні беларускай літаратурнай крытыкі гэтага перыяду звязаны з дзейнасцю літаратурных арганізацый "Маладняк", "Узвышша", "Полымя" і іх аднайменных перыядычных выданняў, якія абгрунтоўвалі і праводзілі ў жыццё ідэйна-эстэтычныя праграмы дадзеных аб’яднанняў. У распрацоўцы тэарэтычных асноў беларускай крытыкі, павышэнні яе прафесійнага ўзроўню вялікая заслуга належыць А. Бабарэку, У. Дубоўку, К. Чорнаму, Я. Пушчу, Ф. Купцэвічу.

Зборнікамі "Якуб Колас у літаратурнай крытыцы" (1926), "Творчасць К.М. Міцкевіча (Якуба Коласа)" (1926), "Янка Купала ў літаратурнай крытыцы" (1928) і "Цішка Гартны ў літаратурнай крытыцы" (1928) закладзены асновы мэтанакіраванага вывучэння творчасці старэйшых беларускіх майстроў слова.

У канцы 1920-х гг. распачалася сур’ёзная тэксталагічная праца, звязаная з падрыхтоўкай да выдання двухтомніка М. Багдановіча, а таксама збораў твораў Я. Купалы і Я. Коласа.

Развіццё беларускага літаратуразнаўства ў 1930-я гг. адбывалася ў надзвычай складаных умовах: грубейшыя парушэнні законнасці, што мелі месца ў гэты час, істотна запаволілі далейшы рост літаратурнай навукі і крытычнай думкі; акрамя таго, палітычныя абставіны ўнутры краіны паўплывалі на ўзмацненне вульгарнага сацыялагізму і дагматызму ў крытычных ацэнках.

У 1930-я гг. вывучэнне літаратуры было сканцэнтравана пераважна ў Інстытуце літаратуры і мастацтва АН БССР. Першачарговай задачай з’яўлялася падрыхтоўка навуковай "Гісторыі беларускай літаратуры". У 1932-1934 гг. калектыў у складзе І. Замоціна, М. Аляхновіча, М. Піятуховіча, М. Ларчанкі і некаторых іншых вучоных напісаў шэраг раздзелаў для гэтай працы. Але, на вялікі жаль, завяршыць яе паспяхова не ўдалося. Аўтары не пераадолелі цяжкасцей, звязаных з тэарэтычнай распрацоўкай прынцыпаў пабудовы "Гісторыі беларускай літаратуры" як абагульняючай працы і ўстанаўленнем заканамернасцей літаратурнага развіцця. Адмоўны ўплыў на даследчыкаў зрабіла таксама назвычай узмацніўшая к таму часу сваю дзейнасць т. зв. "аглабельная" крытыка ў асобах Л. Бэндэ, А. Кучара, В. Вольскага і некат. інш.

беларускае літаратуразнаўства дасягненне навука

1.4 Беларускае літаратуразнаўства ў 1940-я - першай палове 1950-х гг.

Як ужо адзначалася вышэй, стан беларускага літаратуразнаўства к другой палове 1930-х гг. вельмі моцна пагоршыўся. "І толькі напрыканцы 30-х - пачатку 40-х гадоў, - зазначае М. Мушынскі, - з’явіліся прыкметныя сімптомы таго, што крытыка і навуковая думка пры спрыяльных умовах з цягам часу могуць адрадзіцца".

Пацвярджаючы свае высновы, даследчык называе з’яўленне ў тагачасным друку артыкулаў Я. Коласа пра Т. Шаўчэнку, К. Чорнага - пра Я. Купалу, М. Гогаля, П. Труса. Заслугоўваюць, на думку вядучага беларускага тэкстолага і гісторыка літаратуразнаўства і крытыкі, быць адзначанымі і артыкулы М. Ларчанкі, у якіх рабілася смелая для свайго часу спроба перагледзець вульгарызатарскія ацэнкі паэм Я. Коласа "Новая зямля", "Сымон-музыка" і спадчыны М. Багдановіча.

У самым канцы 1930-х - пачатку 1940-х гг. прайшлі цікавыя літаратурныя дыскусіі аб крытыцы (1939), паэзіі (1940), прозе (пач. 1941), выдадзены зборнік выяўленых у архівах тэкстаў па беларускай літаратуры XIX стагоддзя (1940), пачаў друкавацца "Нарыс гісторыі старажытнай беларускай літаратуры" М. Дабрыніна (асобнай кнігай ён убачыў свет толькі ў 1952 г.). У 1941 г. быў падрыхтаваны да выдання падручнік для педагагічных і настаўніцкіх інстытутаў "Беларуская літаратура", выдаць які, на жаль, перашкодзіла вайна.

Гаварыць аб развіцці беларускага літаратуразнаўства (менавіта, так бы мовіць, "чыстага" літаратуразнаўства, а не ў повязі з крытыкай, хоць, дарэчы іх разарваць часам даволі цяжка) у часы Айчыннай вайны не прыходзіцца па зразумелых прычынах.