У сваім звароце да "вечных тэм" мастацтва крыху родніцца з анталагічна арыентаванай філасофіяй і вучэннем аб прыродзе чалавека (антрапалогіяй). Зазначым таксама, што праламленне ў мастацтве быційных канстант стала прадметам асаблівай увагі прадстаўнікоў шэрагу літаратуразнаўчых школ (міфалагічнай, неаміфалагічнай, псіхааналітычнай).

Побач з універсаліямі ўсяленскага, прыроднага і чалавечага быцця (і ў непарыўнай сувязі з імі) мастацтва ўвасабляе таксама культурна-гістарычную рэальнасць у яе шматпланавасці і багацці.

Так, мастацтвам спасцігаюцца і перадаюцца рысы плямён, народаў, нацый, рэлігійных канфесій, уласцівасці дзяржаўных утварэнняў і буйных геаграфічных рэгіёнаў, якія маюць пэўную культурна-гістарычную спецыфіку (напрыклад, Заходняя і Усходняя Еўропа, Далёкі і Блізкі Усход, лацінаамерыканскі свет і г. д.). Рэцыпіенты мастацтва даведваюцца пры гэтым аб асаблівасцях свядомасці (менталітэту) таго альбо іншага народа, нацыі, іх культурных традыцый, формах зносін, бытавым укладзе, рытуальна-абрадавых дзействах, этыкеце і г. д.

У сувязі з толькі што адзначаным паўстае даволі цікавае і вельмі важнае, асабліва для нас, беларусаў, пытанне аб важнасці звароту мастакоў менавіта да сваёй роднай, нацыянальнай тэматыкі. Па-першае, ніхто не скажа лепш і грунтоўней пра пэўную краіну, народ, як гэта зробіць прадстаўнік менавіта дадзенай краіны, народа. Па-другое, шэдэўры сусветнага мастацтва маюць канкрэтную нацыянальную прывязку. Яны менавіта і моцныя гэтым. Наднацыянальнага мастацтва не існуе. Гэта аксіёма. Як зазначыў у свой час адзін з вядомых іспанскіх пісьменнікаў М. дэ Унамуна, цытату якога В. Халізеў прыводзіць у сваім падручніку, "Шэкспір, Дантэ, Сервантэс, Ібсэн належаць усяму чалавецтву якраз таму, што адзін з іх быў англічанін, другі - фларэнціец, трэці - касцілец, чацвёрты - нарвежац".

Істотным звяном мастацкай тэматыкі становяцца таксама з’явы гістарычнага часу. Мастацтва ўсё больш і больш засвойвае жыццё народаў, рэгіёнаў і ўсяго чалавецтва ў яго дынаміцы. Яно праяўляе цікавасць да мінулага, часам вельмі далёкага. Сюды можна аднесці быліны, эпічныя песні, балады, гістарычную драматургію і раманістыку. Прадметам мастацкага пазнання становіцца таксама і будучае (жанры утопіі і антыутопіі). Але найбольш важнай для мастацтва з’яўляецца сучаснасць. Яна для мастака павінна выступаць у якасці першачарговай тэмы, нават, можна сказаць, своеасаблівай "звыштэмы". Без сучаснасці няма сапраўднага і паўнацэннага мастацтва.

Побач з тэмамі "вечнымі" (універсальнымі) і нацыянальна-гістарычнымі (лакальнымі, але ў той жа час надындывідуальнымі) ў мастацтве адлюстроўваецца і непаўторна індывідуальны, духоўна-біяграфічны вопыт саміх аўтараў. Пры гэтым мастацкая творчасць выступае як самапазнанне. Дадзены бок тэматыкі мастацтва В. Халізеў прапануе імянаваць экзістэнцыяльным. У якасці прыкладу можна прывесці такія, далёкія ад нас па часе напісання творы, як "Споведзь" Аўгусціна Блажэннага, "Боская камедыя" Дантэ, "Споведзь" Русо. Самараскрыццё аўтара, якое носіць у многіх выпадках спавядальны характар, складае значны пласт літаратуры ХІХ-ХХ стст. Пісьменнікі расказваюць у такіх творах пра складаныя, часам надзвычай драматычныя, а то і трагічныя калізіі ўласнага і грамадскага існавання.

Мастацкае самапазнанне і адлюстраванне аўтарскіх экзістэнцый, безумоўна, дамінуе ў лірыцы, якая з’яўляецца пераважна "аўтапсіхалагічнай".

Асабісты і аўтабіяграфічны пласты мастацкай тэматыкі з’яўляліся аб’ектам асаблівай увагі прадстаўнікоў біяграфічнага метаду (Ш. Сент-Бёў і інш.). На іх таксама рабілі пэўную стаўку прадстаўнікі імпрэсіяністычнай крытыкі ў асобах Р. дэ Гурмона, І. Аненскага, Ю. Айхенвальда і інш.

Ёсць у складзе мастацкай тэматыкі яшчэ адзін бок. Мастацтва часам засяроджваецца на самім сабе. Аб гэтым сведчаць, па-першае, літаратурныя творы аб мастаках і іх тварэннях, такія, напрыклад, як "Пакуты маладога Вертэра" І. Гётэ, "Егіпецкія ночы" А. Пушкіна, "Партрэт" М. Гогаля, "Майстар і Маргарыта" М. Булгакава, "Доктар Фаустус" Т. Мана і інш. Па-другое, у шэрагу твораў стылізацыйнага і парадыйнага характару ўвага аўтараў засяроджваецца на папярэдніх славесна-мастацкіх формах.

Унутрымастацкія тэмы хоць і не з’яўляюцца рэдкасцю, аднак цэнтр і дамінанту мастацкай тэматыкі складае ўсё-такі пазамастацкая, звычайная рэальнасць. Мастацкая творчасць у яе высокіх узорах, як правіла, не замыкаецца на самой сабе.

Абазначаныя намі аспекты мастацкай тэматыкі не ізаляваны адзін ад аднаго. Яны актыўна ўзаемадзейнічаюць і здольныя складаць цэлыя тэматычныя "сплавы".

Тэматыка з яе шматлікімі гранямі можа ўвасабляцца ў творы адкрыта, напрамую, праграмна, экспліцытна альбо апасродкавана, ускосна, падтэкстава, імпліцытна (абодва тэрміны - "экспліцытна" і "імпліцытна" - належаць В. Халізеву). Другі, імпліцытны від увасаблення тэматыкі, даволі часта выкарыстоўваецца паэтамі.

Як бы падсумоўваючы, зазначым, што важнейшую тэму, нават, можна сказаць, "звыштэму" мастацтва складае чалавек у самых розных праявах яго быцця. Тут і універсальныя (антрапалагічныя) уласцівасці і якасці чалавека; і рысы, сфарміраваныя культурнай традыцыяй і акаляючым асяроддзем; і непаўторныя індывідуальныя пачаткі. Спасцігаючы "чалавечую рэальнасць" і ўвасабляючы эстэтычную сутнасць быцця, мастацтва настойліва пазбягае абстракцый, якімі карыстаюцца навука і філасофія.

Завяршыць размову пра пазнавальны аспект мастацтва хацелася б сцверджаннем І. Волкава: ". пры ўсім аграмадным значэнні пазнавальнай функцыі мастацтва яна не вычэрпвае яго сутнасці. Больш таго, будучы ў той альбо іншай меры заўсёды характэрным для мастацкай творчасці пазнанне не з’яўляецца разам з тым яго самамэтай. Яно падначалена ў мастацтве больш агульнай яго мэце - ажыццяўленню пашыраных канкрэтна-пачуццёвых зносін людзей са светам і яго духоўна-асабоваму засваенню".

1.6 Аўтарскі пачатак у мастацтве

Кожны мастацкі твор з’яўляецца плёнам працы канкрэтнага чалавека - аўтара (ад лац. au (с) tor - суб’ект дзеяння, заснавальнік, стваральнік, настаўнік) - і, зразумела, так ці інакш нясе ў сабе адбітак індывідуальнасці творцы. Як зазначае В. Халізеў, "аўтарская суб’ектыўнасць арганізуе твор і, можна сказаць, параджае яго мастацкую цэласнасць. Яна складае неад’емную, універсальную, важнейшую грань мастацтва (побач з яго ўласна эстэтычнымі і пазнавальнымі пачаткамі). "Дух аўтарства" не проста прысутнічае, але дамінуе ў любых формах мастацкай дзейнасці: і пры наяўнасці ў твора індывідуальнага творцы, і ў сітуацыях групавой, калектыўнай творчасці, і ў тых выпадках (зараз пераважаючых), калі аўтар названы і калі яго імя ўтоена (ананімнасць, псеўданім, містыфікацыя)".

Ёсць тры моманты выўлення аўтарства ў мастацтве і адпаведна тры разуменні значэння слова "аўтар". Па-першае, гэта стваральнік мастацкага твора як рэальная асоба з пэўным лёсам, біяграфіяй, комплексам індывідуальных рыс. Па-другое, гэта вобраз аўтара, лакалізаваны ў мастацкай тканіне твора (жывапісным палатне, тэксце, камені і г. д.). І нарэшце, па-трэцяе, аўтар выступае ў якасці суб’екта мастацкай дзейнасці, г. зн. той асобы, якая пэўным чынам падае і асвятляе рэальнасць, а таксама яе ацэньвае.

На розных стадыях развіцця мастацтва аўтарская суб’ектыўнасць паўстае ў розных вобліках. У фальклоры і ранняй пісьменнасці аўтарства было пераважна калектыўным, а яго "індывідуальны кампанент" заставаўся, як правіла, ананімным. Калі твор і суадносіўся з імем яго стваральніка (Псалмы Давіда, байкі Эзопа, гімны Гамера і інш.), дык толькі дзеля аўтарытэту, а не аўтарства. Імя аўтара не звязвалася з уяўленнямі аб якойсьці асаблівай манеры пісьма, стылі, а таксама аб выбранай пазіцыі. На гэтай стадыі развіцця мастацтва і культуры ў цэлым "твор хутчэй за ўсё ўсведамляецца як плод жыццядзейнасці калектыву, чым як тварэнне адной асобы".

Але ўжо ў мастацтве Старажытнай Грэцыі даў аб сабе знаць індывідуальна-аўтарскі пачатак, пра што, калі браць, напрыклад, літаратуру - той від мастацтва, які нас цікавіць у першую чаргу, - сведчаць трагедыі Эсхіла, Сафокла, Еўрыпіда. Індывідуальнае і адкрыта заяўленае аўтарства ў наступныя эпохі праяўляла сябе ўсё больш актыўна, а ў Новы час пачало дамінаваць над калектыўнасцю і ананімнасцю.

Разам з тым на працягу шэрагу стагоддзяў (аж да ХVІІ-ХVІІІ стст., калі з’яўлялася надзвычай уплывовай нарматыўная эстэтыка класіцызму) творчая ініцыятыва мастакоў была абмежаванай і ў значнай ступені скаванай патрабаваннямі (нормамі, канонамі) жанраў і стыляў, якія ўжо склаліся. Мастацкая свядомасць з’яўлялася традыцыяналісцкай.

На працягу двух апошніх стагоддзяў характар літаратурнага, ды і ўсяго мастакоўскага аўтарства, прыкметна змяніўся. Вырашальную ролю адыграла пры гэтым эстэтыка сентыменталізму, і асабліва рамантызму, якая моцна пацясніла і, можна сказаць, адкінула ў мінулае прынцып традыцыяналізму. "Цэнтральным "персанажам" літаратурнага працэсу стаў не твор, падначалены канону, а яго стваральнік; цэнтральнай катэгорыяй паэтыкі - не стыль альбо жанр, а аўтар". Калі раней (да ХІХ ст.) аўтар, як правіла, арыентаваўся на аўтарытэтную традыцыю (жанравую і стылёвую), то зараз ён настойліва і смела дэманструе сваю творчую свабоду. Аўтарская суб’ектыўнасць пры гэтым актывізуецца і атрымлівае новую якасць. Яна становіцца індывідуальна-ініцыятыўнай, асабовай і, як ніколі раней, багатай і шматпланавай. Мастацкая творчасць пры такіх варунках усведамляецца менавіта як увасабленне "духу аўтарства".

Формы прысутнасці аўтара ў творы даволі шматстайныя.

Аўтар дае аб сабе знаць перш за ўсё як носьбіт таго альбо іншага ўяўлення аб рэальнасці. І гэта вызначае прынцыповую значнасць у складзе мастацтва яго ідэйна-сэнсавага боку, - таго, што на працягу ХІХ-ХХ стст. імянуюць, як правіла, "ідэяй" (ад ст. - грэч. idea - паняцце, уяўленне). Ідэя твора - гэта выражэнне ў ім цэлага комплексу думак і пачуццяў, што належаць творцу.

Мастацкая ідэя (канцэпцыя аўтара), якая прысутнічае ў творы, уключае ў сябе накіраваную інтэрпрэтацыю і ацэнку аўтарам пэўных жыццёвых з’яў, а таксама ўвасабленне філасофскага погляду на свет у яго цэласнасці, суаднесенае з духоўным самараскрыццём аўтара.

Мастацкія ідэі (канцэпцыі) адрозніваюцца ад навуковых, філасофскіх, публіцыстычных абагульненняў іх месцам і роляю ў духоўным жыцці чалавека. Абагульненні мастакоў (уласна мастакоў, пісьменнікаў, паэтаў і інш.) нярэдка папярэднічаюць пазнейшаму светаразуменню, творцы выступаюць часта ў якасці прадвеснікаў і прарокаў.

Разам з тым у мастацтве, перш за ўсё ў славесным, шырока адлюстроўваюцца ідэі, канцэпцыі, ісціны, якія ўжо ўмацаваліся ў грамадстве. Мастак выступае ў дадзеным выпадку як рупар традыцыі, яго мастацтва дадаткова пацвярджае агульнавядомае, ажыўляючы пры гэтым яго, надаючы яму вастрыню, своечасовасць і новую пераканальнасць. Творы падобнай змястоўнай напоўненасці пранікнённа і хвалююча напамінаюць людзям аб тым, што, стаўшы звыклым і само сабой зразумелым, аказалася напаўзабытым, сцёртым у свядомасці, але не страціўшым сваёй каштоўнасці. Мастацтва ў дадзеным выпадку ўваскрашае старыя ісціны, даючы ім новае жыццё.

Пры ўсёй важнасці і значнасці ідэйнага боку мастацкага твора мастакоўская суб’ектыўнасць не зводзіцца толькі да рацыянальнага засваення, да ўласна асэнсавання рэчаіснасці. Аўтар, як правіла, заўсёды гаворыць больш, чым хацеў і задумваў. Такім чынам, у творах мастацтва вельмі часта прысутнічае нешта падспуднае, ненаўмыснае, сімптаматычнае.

Ненаўмысная, сімптаматычная суб’ектыўнасць шматпланавая. "Гэта перш за ўсё тыя "аксіяматычныя" ўяўленні (уключаючы вераванні), у свеце якіх жыве стваральнік твора як чалавек, укаранёны ў пэўнай культурнай традыцыі. Гэта таксама "псіхаідэалогія" грамадскай групы, да якой належыць пісьменнік і якой надавалі вырашальнае значэнне літаратуразнаўцы-сацыёлагі 1910-1920-х гадоў на чале з В. Пераверзевым. Гэта, далей, выцесненыя са свядомасці мастака хваравітыя комплексы, у тым ліку і сексуальныя, якія вывучаў З. Фрэйд. І, нарэшце, гэта надэпахальнае, узыходзячае да гістарычнай архаікі "калектыўнае бессвядомае", здольнае складаць "міфапаэтычны падтэкст" мастацкіх твораў, аб чым гаварыў К.Г. Юнг".

У мастацтвазнаўстве і літаратуразнаўстве ХХ ст. неўсвядомленыя і сімптаматычныя бакі аўтарскай суб’ектыўнасці нярэдка вылучаюцца на першы план і пры гэтым абсалютызуюцца. Творчая воля, свядомыя намеры, духоўная актыўнасць мастака абходзяцца маўчаннем, недаацэньваюцца альбо ігнаруюцца па сутнасці. Такая практыка непрымальная, бо хварэе аднабаковасцю. На ўсе аўтарскія "адхіленні" трэба глядзець у комплексе, праз агульную прызму ідэйна-эмацыянальнай напоўненасці і скіраванасці твора.

Акрамя ўсвядомленага асэнсавання жыцця і стыхійных "уварванняў" душэўнай сімптаматыкі мастакоўская суб’ектыўнасць уключае ў сябе таксама перажыванне аўтарам асабістай творчай энергіі, якое імянуецца натхненнем. Вырашэнню творчых задач, якія ставіць перад сабой аўтар, так ці інакш спадарожнічае напружаная засяроджанасць на іх, амаль поўная заглыбленасць у дадзеныя праблемы. "Пакуты творчасці" даюць пэўны плён і суправаджаюцца радасным адчуваннем асабістых здольнасцей, магчымасцей, своеасаблівым душэўным пад’ёмам, які і можна назваць натхненнем. Таленавітыя паэты, пісьменнікі даволі часта ў стане натхнення пішуць як бы пад дыктоўку аднекуль звонку, "звысоку", фіксуючы менавіта самыя патрэбныя словы.

Шэраг мастацкіх тварэнняў нясуць на сабе адбітак нязмушанай лёгкасці, артыстызму, весялосці, "мацэрціянства", як часам выражаюцца. Адзначаная акалічнасць дала падставы вучоным-мастацтвазнаўцам суаднесці мастацтва з гульнёй і вылучыць у ім побач з іншымі і дадзены пачатак. Аб тым, што ў мастацтве прысутнічаюць элементы гульні, гаварылі ў свой час многія вядомыя мастакі і вучоныя. Некаторыя з іх, як, напрыклад, Т. Ман, Ф. Ніцшэ, Х. Артэга-і-Гасэт, Р. Барт і нават Л. Талстой, спрабавалі абсалютызаваць гульнявы пачатак у мастацтве, што не зусім правільна. Як зазначае В. Халізеў, "гульня (як і ўсе іншыя формы культуры) мае пэўныя межы і рамкі. Гульнявы пачатак так ці інакш афарбоўвае творчую (у тым ліку і мастацкую) дзейнасць чалавека, яе стымулюе і суправаджае. Але гульня як такая прынцыпова адрозніваецца ад мастацтва: калі гульнявая дзейнасць непрадуктыўная, дык мастацкая творчасць накіравана на вынік - на стварэнне твора як каштоўнасці. Пры гэтым гульнявая афарбоўка мастацка-творчага працэсу і самога яго прадукта можа быць не так ужо і ярка выражанай, а то і зусім адсутнічаць. Прысутнічае ж гульнявы пачатак у сапраўдных мастацкіх творах галоўным чынам у якасці "абалонкі" аўтарскай сур’ёзнасці. Адно з яркіх сведчанняў таму - паэзія Пушкіна, у прыватнасці раман "Яўген Анегін".