43373 (Беларуская мова), страница 11

б) складаназлучаныя сказы з супраціўнымі злучнікамі

в) складаназлучаныя сказы з размеркавальнымі злучнікамі

г) складаназлучаныя сказы з далучальнымі злучнікамі

27.2 Знакі прыпынку ў складаназлучаных сказах

Коска ставіцца

1. Калі часткі звязаны спалучальнымі злучнікамі і, ды (і):

Прыпякае сонца, ды вее лагодны ветрык.

1. Калі часткі звязаны супраціўнымі злучнікамі а, але, ды (але), зато, аднак:

Было хмарна, але дажду не было.

1. Калі часткі звязаны размеркавальнымі злучнікамі ці, або, ці –ці, або – або, не то – не то, ці то – ці то:

То нямеюць нівы ў полі, то дрыжыць пяшчотна гай.

1. Калі далучальная частка звязана злучнікамі ды і, ды і то, а іменна:

Гара невысокая, ды і то з яе цяжка з’ехаць.

Працяжнік ставіцца

Калі другая частка паказвае вынік, хуткую змену падзей або рэзкае супрацьпастаўленне:

Раздаўся зычны гук – і сухая галінка разляцелася на кавалкі.

Гукну ў прастор – і грозна адзавецца шалёны гром праз хіжыя вякі.

Коска не ставіцца

Калі часткі маюць агульны даданы член сказа, часціцу, пабочнае слова: Відаць, маўчала возера ў тумане ды вербы плакалі ў цішы.

Калі часткі складаназлучанага сказа выражаны пытальнымі, пабуджальнымі ці клічнымі сказамі: Куды ж ісці і што рабіць?

Калі часткі выражаны аднасастаўнымі неразвітымі сказамі: Вечарэе і пахне кветкамі.

Памятайце:

• коска ставіцца, калі пры выказніках кожнай часткі ёсць аднолькавы член сказа:

Пры пыльнай дарозе шумяць палыны, і вясёлыя плачуць наводдаль каліны.

Кропка з коскай ставіцца

Калі часткі складаназлучанага сказа развітыя, маюць свае знакі прыпынку, вызначаюцца самастойнасцю:

Рыбак быў дзядзька, наш Антоні, як і работнік, адмысловы; а Уладзік пасвіў дзесь каровы, травіў чужыя сенажаці; а дома з дзецьмі была маці.

Практыкаванне 45. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаназлучаных сказаў.

1. Па-ранейшаму звіняць ручайкі, і гэты звон у палявой цішыні асабліва меладычны. 2. На дварэ ішоў дождж, і таму хлопцы засталіся дома. 3. Жанкі жалі сярпамі жыта, а мужчыны дакошвалі куп’істую сенажаць. 4. Ці то ішлі на працу сяляне, ці пастушкі дзе гналі кароў на пашу, ці мо рухаўся паблізу які вайсковы атрад.

Практыкаванне 46. Утварыце складаназлучаныя сказы, ужываючы наступныя злучнікі: і, ды, а, але, ж (жа), аднак, толькі, затое, ці, або, то – то, ці то – ці то, не то – не то, ды і, і то, ды і то. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

Практыкаванне 47. Вызначце тып складаназлучаных сказаў і, дзе трэба, пастаўце знакі прыпынку паміж іх часткамі.

1. За вокнамі шумяць у садзе слівы і месяц стаў над стрэхамі сяла. 2. Разрэдзіліся хмары і дзе-нідзе бліснулі зоры. 3. I хістаецца асока і шуміць высокі бор а ў душы не замаўкае струн вясёлых перабор. 4. Над вуліцай звесілі голле дубы купчастыя клёны і вязы а елкі да неба паднялі чубы... 5. Сонца схавалася за гару а цень ад яе закрыў усё мястэчка але дзень ніяк не хацеў саступаць месца вечару і неба доўга заставалася ясным і светлым. 6. Ён ідзе а мрок гушчае ноч становіцца чарней песню ў лозах зачынае над рачулкай салавей а ў трушчобе за рачулкай свішча жудасна пугач і нясецца рэха гулка бы дзяціны смех і плач. 7. Пазірае ноч у вокны мутным вокам мжы ды ўсё булькаюць маркотна кроплі ў капяжы.

§ 28. Складаназалежны сказ

Складаныя сказы, у якіх часткі звязаны падпарадкавальнай сувяззю.

Часткі складаназалежнага сказа:

1. нераўнапраўныя (адна паясняе другую і падпарадкоўваецца ёй)

2. галоўная частка сінтаксічна незалежная

3. даданая частка залежная ад галоўнай

4. не маюць інтанацыі завершанасці

5. існуюць толькі ў складзе складаназалежнага сказа

Даданая частка паясняе і адносіцца да:

1. якога-небудзь слова ў галоўнай: Пахне раніца поўднем, які ўслед за ёю наступае.

2. усёй галоўнай часткі: Раскрываюцца краскі начныя, як выпадуць росы.

3. указальных слоў той, такі, столькі, так, тады (самая цесная сувязь даданай часткі з галоўнай): Таварыш той, хто дапаможа заўсёды ў бядзе.

28.1 Знакі прыпынку ў складаназалежным сказе

Пытальнік:

Ставіцца ў канцы складаназалежнага сказа, калі пытанне выражана ў галоўнай частцы:

Вы не падкажаце, як даехаць да чыгуначнага вакзала?

Не ставіцца, калі пытанне выражана ў даданай дапаўняльнай частцы:

Часта пытаю ў сябе, чаму гэту мову ўзяў з сабою, чаму гэту песню панёс з сабою, чаму гэты вечар жыве ўва мне, і ў крывінцы маёй, і ў расе.

Коска ставіцца

пры збегу злучнікаў перад даданай часткай:

1. што, калі; што, каб; бо, калі

2. і, калі; а, калі; і, пакуль, але калі

калі ў другой частцы няма слоў то, дык:

Міхась часта заўважаў што, калі Аленка ўсміхаецца, на яе шчоках з’яўляюцца сімпатычныя ямачкі.

Коска не ставіцца

калі ёсць словы то, дык:

Зіма падкралася непрыкметна, і калі раніцай выйшлі на вуліцу то ўбачылі, што дворышча ўсыпана чысцюткім снегам.

Коска ставіцца

калі аддзяляе даданыя часткі складаназалежнага сказа ад галоўнай:

Трывожна, хоць цішыня.

калі даданая стаіць у сярэдзіне галоўнай часткі:

Першыя дні, пасля таго як немцы занялі нашы Падлюбічы, на ўсходзе за лесам яшчэ грымела.

перад часціцамі нават, толькі, асабліва, калі яны стаяць перад злучнікам або злучальным словам:

Тут зусім ціха, асабліва калі сцямнее.

калі перад злучнікамі ці злучальным словам стаіць прыназоўнік з назоўнікам, то коска ставіцца перад прыназоўнікам:

Пацягнуліся нудныя пякучыя словы малітвы, у вымове якой нібы захавалася сусветнае гора.

калі даданая частка звязваецца з галоўнай пры дапамозе састаўных злучнікаў пасля таго як, да таго часу пакуль, для таго каб, ад таго што, таму што, па меры таго як, то коска ставіцца ў залежнасці ад зместу сказа і інтанацыі:

1. або перад усім злучнікам;

2. або перад другой яго часткай:

Пасля таго як зайшло сонца, над рэчкай паднімаецца малачаевы туман.

Міхасёвы хлопцы памірыліся пасля таго, як Ганна выбрала сярэдняга, Ігнася.

Коска не ставіцца:

калі даданыя часткі звязаны злучнікамі і, ці, або, то:

Я люблю пазіраць туды, дзе шумяць каласамі шырокія нівы або рассцілаюцца бясконцыя зялёныя лугі.

калі даданая частка суадносіцца з фразеалагізмам:

Міхась крычаў як з ланцуга сарваўся.

Пятро лаяўся на чым свет стаіць.

Працяжнік ставіцца:

даданая частка мае ўзмоцненую інтанацыю:

Як знішчым мы фашыстаў погань – зноў закрасуе родны край!

Дзе ступіць крок наш – шчасце ў вочы гляне, спеў зазвініць вясёлы, малады.

Двукроп’е ставіцца:

даданая паясняе, канкрэтызуе змест якога-небудзь слова ў галоўнай (можна ўставіць словы а іменна):

Доўгі час у галаве жыло адно: каб паверылі, каб не папікалі старастоўствам, бо не па сваёй волі ж гэта было – прымусілі.

Практыкаванне 48. Растлумачце пастаноўку знакаў прыпынку паміж прэдыкатыўнымі часткамі складаназалежных сказаў.

1. Той дарогай, што ішла паміж тарфяніку і роўна пастаўленых у адну лінію хат, вельмі шпарка ішоў чалавек. 2. Сонца такое, што не зірнеш на снег!.. 3. У падножжы лясных шатаў, дзе каліна расцвіла, легла пышна і багата тканка цені і святла. 4. Змоўклі ўсе вакол абшары, бо замыслілі штось хмары… 5. Шум стаіць над лясістай дуброваю, быццам рада аб нечым ідзе… 6. Ураджайным будзе лета, калі снег аж да акон. 7. Я люблю часіну навальніцы, калі б’е пярун па ўсіх ладах і злуюцца ў хмарах бліскавіцы, кроплі асыпаючы на дах.

Практыкаванне 49. Пастаўце знакі прыпынку паміж галоўнай і даданай часткамі складаназалежных сказаў.

1. Весела звіняць ручайкі таму што прыйшла вясна. 2. Перад тым як пакінуць бераг Мірон Іванавіч уважліва агледзеў раку. 3. Дружба сапраўдная пачынаецца тады калі людзі як мае быць ведаюць адзін аднаго. 4. Для таго каб многа ведаць трэба настойліва вучыцца. 5. Дняпро разліваецца шырока-шырока так што зусім не відаць процілеглага берага. 6. Гаворка заўсёды пачынаецца не для таго каб нічога не сказаць. 7. Завея круціла ўжо так што за які дзесятак метраў цяжка было заўважыць чалавека.

Практыкаванне 50. Утварыце складаназалежныя сказы, ужываючы наступныя злучнікі і злучальныя словы: што, каторы, дзе, калі, як, быццам, куды, хто, які, чый, нібы, каб, тады, як, калі – то, чым – тым, хоць – але. Пастаўце патрэбныя знакі прыпынку.

28.2 Знакі прыпынку ў складаным бяззлучнікавым сказе

Коска ставіцца, калі часткі складанага сказа маюць інтанацыю пералічэння і цесную сувязь паміж сабой: Веснавое сонца свяціла ярка, першыя жаваранкі ўжо заліваліся недзе ў вышыні, палі стракацелі белымі і чорнымі плямамі. У лузе носяцца пахі сунічныя, нізка голаву хіліць трава, ззяюць срэбрам люстэркі крынічныя.

Кропка з коскай ставіцца, калі часткі складанага сказа даволі развітыя, маюць свае знакі прыпынку: Ціха трапечуцца лісці зялёныя, з ветрыкам мову вядуць; вішні, узняўшыся белай каронаю, быццам дзяўчаты, цвітуць. Над рэчкай высокай сцяной стаяць стромкія хвоі, з лахматымі, белымі ад інею шапкамі; шырока развесілі сваё галлё волаты-дубы; блішчаць ледзянымі пацеркамі пышныя бярэзіны, сабраўшыся ў купку.

Пастаноўка двукроп'я і працяжніка залежыць ад адносін паміж часткамі складанага бяззлучнікавага сказа.

Двукроп’е

Адносіны паміж часткамі	Можна ўставіць	Прыклады
2-я частка раскрывае змест 1-й	а іменна	Надвор'е было няўстойлівае: неба час ад часу зацягвалася хмарамі, імжыў дождж, затым зноў выблісквала сонца.
2-я частка – прычына	бо таму што	Вася пачырванеў: яму цяжка было хлусіць. Я сёння не пайду на вуліцу: холадна.
2-я частка дапаўняе, удакладняе, канкрэтызуе змест 1-й	што, як	1. Я заўважыў: вецер змяніў напрамак. 2. Адразу стала ясна: дажджу не мінуць.
2-я частка выражае прамое пытанне	–	1. Вось толькі пытанне: як рана ён пойдзе? 2. Пеця паглядзеў на дырэктара: як той?

Працяжнік

Адносіны паміж часткамі	Можна ўставіць	Прыклады
1 -я частка — умова, час	калі (перад 1-й ч.)	Адчыніш фортку — павее халадок (калі адчыніш фортку, то павее халадок)
2-я частка — вынік, вывад	таму, і таму	Гаспадарка яе невялікая — Даша адна спраўлялася з ёю.
2-я частка мае параўнальнае значэнне	як, быццам	Ідзе па вуліцы — лебедзь плыве. Слова сказаў — сякераю адсек.
Супрацьпастаўленне	а, але, аднак	Пастукалі ў дзверы — ніхто не адгукаецца. Каса не косіць – каса брые.
Хуткая змена падзей, нечаканы вынік	і	Зачэпіш галінку – на галаву снег, як са страхі. Бліснула маланка –стала відна як удзень.
2-я частка выражае дадатковае паведамленне і пачынаецца словамі гэта, то, так, такі	–	Прасіцца ён не будзе – гэта я цвёрда ведаю. У вас валасы дужа мяккія – такія звычайна ў жанчын бываюць.
2-я частка мае вынікова-абагульняльнае значэнне	–	Стракозы ляталі над травой, у паветры таўкліся камары, воблакі павольна плылі ў вышыні і знікалі — усё гэта прадказвала цёплыя дні.

Часам бывае цяжка вызначыць адносіны паміж часткамі складанага бяззлучнікавага сказа, яны "падыходзяць" адразу пад некалькі пунктаў правіла.