58650 (Першы вопыт кадыфікацыі права ў ВКЛ: Прывілей 1447 года і Судзебнік Казіміра 1468 года)

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

УА“БЕЛАРУСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ ЭКАНАМІЧНЫ УНІВЕРСІЦЕТ"

Кафедра тэорыі і гісторыі права

РЭФЕРАТ

па дысцыпліне: Гісторыя дзяржавы і права Беларусі

на тэму: Першы вопыт кадыфікацыі права ў ВКЛ: Прывілей 1447 года і Судзебнік Казіміра 1468 года

Змест:

1. Агульная характарыстыка прававога становішча таго часу

2. Прычыны і асноўныя рысы кадыфікацыі ў 15 стагоддзі

3. Значэнне агульназямельных прывілеяў у прававой сістэме Вялікага Княства Літоўскага 15 стагоддзя

4. Аналіз утрымання нормаў прывілею 1447 гады

5. Характарыстыка ўтрымання Судзебніка 1468 гады

Вынікі

Спіс выкарыстанай літаратуры

1. Агульная характарыстыка прававога становішча таго часу

Адсутнасць дакладнага размежавання ў XII - XV ст. памiж актам i законам, распараджэннем выканаўчай улады, памiж дзяржаўным i прыватным правам вызначае iснаванне ў гэты перыяд шмат прамежкавых (пераходных) груп. Адной з iх з'яўляюцца т. зв. устаўныя граматы - лiсты, асобныя з якiх датычылiся абмежаванай тэрыторыi цi групы асоб. Устаўныя граматы вялiкiх князёў лiтоўскiх класiфiцыруюць па тыпах: ільготныя, даравальныя (цi жалаваныя) i ахоўныя (цi пацвярджальныя) - i па вiдах: земскiя, абласныя, гарадам цi групам насельнiцтва, канкрэтным асобам. Гiсторык права М. Ясiнскi менавiта iльготныя граматы назваў "прывiлеяй у непасрэдным сэнсе гэтага слова". Аднак у сучаснай беларускай гiстарычнай лiтаратуры тэрмiн "прывiлей" (ад лац. асаблiвы закон) ужываецца ў шырокiм сэнсе, тоесны "грамаце" - у якасцi вызначэння заканадаўчых актаў, якiмi вялiкiя князi цi каралі надавалi або пацвярджалi выключныя правы пануючага класа, саслоўя, пэўных сацыяльных цi этна-рэлiгiйных груп. Такiм чынам, класiфiкацыя прывiлеяў у апошнiм значэннi супадае з класiфiкацыяй грамат.

У XV - XVI ст. шэраг заканадаўчых дакументаў (канстытуцыi, стату-ты, сеймавыя ўхвалы) называўся ўставамi. Найбольш вядомая "Устава на валокi" 1557 г. - закон аб правядзеннi валочнай памеры ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм, выдадзены вялiкiм князем Жыгiмонтам II Аўгустам i панамi-радай. Разам з тым трэба мець на ўвазе, што ўставамi называлi i распараджэннi ваявод, якiя, зразумела, не з'яўляюцца помнiкамi права.

Узмацненне цэнтральнай улады ў XV ст.д.азволiла пачаць выпрацоўку кодэксаў права - агульных для ўсёй дзяржавы заканадаўчых нормаў. Першы кодэкс у адным спiсе меў назву "Судзебнiк". Тэрмiн "Судзебнiк" у якасцi вызначэння заканадаўчага кодэкса ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм распаўсюджвання не атрымаў. Але існавалі маскоўскiя Судзебнiкі 1497 i 1550 гг.

Афармленне саслоўных правоў шляхты ў Вялiкiм княстве Лiтоўскiм у XV ст. суправаджалася ўзмацненнем улады феадалаў над сялянамi. Прывiлеем 02.05.1447 г. вялiкі князь Казiмiр IV забаранiў пераход сялян ад аднаго феадала да другога (у асобных выданнях прывiлей датуецца памылкова 02.05.1457 г).

2. Прычыны і асноўныя рысы кадыфікацыі ў 15 стагоддзі

Крыніцамі права ў Вялікім Княстве Літоўскам спачатку было старажытнарускае права (Руская Праўда), мясцовыя звычаі і судовая практыка. У 14-15 стагоддзях азначыўся пераход ад звычаёвага права да напісанаму, якое неўзабаве стала асноўнай крыніцай права на тэрыторыі Беларусі. Першыя спробы сістэматызацыі права былі зробленыя ў стаўленні асобных земляў. Такімі, у прыватнасці, былі Полацкія і Віцебскія прывілеі. Але ўсё большае з'яўленне розных разрозненых паміж сабой, а часцяком і супярэчных, нарматыўных актаў і судовых прэцэдэнтаў ставіла пытанне аб стварэнні адзінага для ўсёй дзяржавы збору законаў і правіл паводзін. У гэтай выяве і выступілі агульназемскія прывілеі і Судзебнік 1468 гады нашмат якія апярэдзілі свой час.

Характарызуючы ў цэлым якое зараджаецца агульназемскае права Вялікага Княства Літоўскага ў 15 стагоддзі неабходна адзначыць, што нараўне з класічнымі рысамі феадальнага права (класавы характар, права-прывілей) яму ўжо ўласцівыя такія прагрэсіўныя па сваім часе становішча, як:

1) выразна паказаны век крымінальнай адказнасці;

2) права феадалаў на публічны суд;

3) вольнае без усякіх абмежаванняў распараджэнне нерухомай маёмасцю;

4) адказнасць толькі за віну;

5) абмежаванне адказнасці чальцоў сям'і;

6) забарона самаўпраўнасцяў у выглядзе наездаў;

Гэта сведчыць аб даволі высокім узроўні развіцця не толькі грамадствы і дзяржавы, але і прававой думкі. Варта адзначыць, што нараўне з цвёрдымі пакараннямі за злачынства (чвартаванне, спаленне), крымінальнае права ўсёткі прытрымвалася некаторых гуманных ідэй і ў параўнанні з правам іншых еўрапейскіх дзяржаў таго часу стаяла на больш высокай прыступкі развіцця. Ідэі гуманізму выказаліся ў нескарыстанні смяротнага пакарання смерцю да цяжарных жанчын, нескарыстанні крымінальных пакаранняў да дзяцей, ва ўсталяванні крымінальнай адказнасці шляхціча за забойства простага чалавека, больш высокай адказнасці за злачынствы супраць жанчын. Хоць крымінальнае права і не давала выразнага азначэння злачынства, але ўжо пад ім разумелася вінаватае дзеянне (бяздзейнасць), апорнае ў сабе элемент грамадскай небяспекі і якое замахваецца на грамадскі лад, уласнасць, правы і інтэрасы дзеляў асоб. Для злачынства ўжо была вылучаная адна сутнасная рыса - супрацьпраўнасць.

Судзебнік Казіміра Ягелончыка заклаў сабой той падмурак, на аснове якога развівалася ў наступным усё Рускае і Літоўскае права.

3. Значэнне агульназямельных прывілеяў у прававой сістэме Вялікага Княства Літоўскага 15 стагоддзя

У Вялікім Княстве Літоўскам у склад, якога да сярэдзіны 14 стагоддзі ўвайшлі ўсе беларускія землі, існаваў феадальны лад. Як і ва ўсякай класавай дзяржаве феадальнага перыяду ва Ў. К.Л. існавалі два галоўных класа: клас феадалаў і залежных сялян. Акрамя іх у гарадах і сёлах пражывала некаторую колькасць людзей, якія лічыліся вольнымі. Натуральна лічыць, што адносіны паміж імі павінны былі рэгулявацца нейкімі прававымі актамі. У гэтай ролі спачатку выступаў звычай, але з усё большім расслаеннем грамадства ўставала неабходнасць перад кіравальным класам феадалаў заканадаўча аформіць свае правы.

Феадальнае права Вялікага княства Літоўскага як рэгулятар грамадскіх адносін інтэнсіўна развівалася пад уздзеяннем эканамічных, сацыяльных і палітычных чыннікаў. Для яго характэрныя два асноўных этапу развіцця.

Першы, "прывілейный" этап (13-15 стст), на працягу якога па меры адукацыі ВКЛ як суверэннай феадальнай дзяржавы складаецца агульназемскае права, яго асобныя галіны і іх інстытуты шляхам выдання вялікімі князямі грамат (прывілеяў). Нормы іх абавязковыя для ўсяго насельніцтва Вялікага княства Літоўскага, у тым ліку і саміх вялікіх князёў, не толькі якія выдалі грамату, але і ўсіх наступных князёў. Для "прывілейного" этапу развіцця феадальнага права характэрна тое, што прававы звычай як асноўная крыніца феадальнага права ў 9 - першай палове 12 у. выцясняецца нарматыўным актам (дамова, грамата, пастанова сойма). У гэтай ролі і выступілі агульназямельныя прывілеі (граматы) 1413, 1432, 1447, 1492 гадоў. Яны то і паклалі пачатак юрыдычнаму афармленню мае рацыю шляхты.

Першыя правы і прывілеі замацоўваліся толькі за шляхтай каталіцкага веравызнання (1387 і 1413), а затым ужо прывілеем 1432 гады такія жа правы былі замацаваныя і за праваслаўнай шляхтай. Адмысловае значэнне для ўмацавання карпаратыўных палітычных мае рацыю шляхты меў прывілей 1492 гады вялікага князя Аляксандра. Гэты нарматыўна-прававы акт можна назваць першай агульнадзяржаўнай хартыяй шляхоцкіх вольнасцяў.

Другі, "статутовый", этап (XVI стагоддзе) характарызуйся панаваннем агульназемскага права, якое развіваўся так дынамічна, што неаднаразова патрабуецца яго сістэматызацыя. Гэта прыводзіць да з'яўлення такіх буйных помнікаў права як статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гадоў. Па сваёй структуры і ўтрыманню гэтыя статуты могуць быць аднесеныя да збору дзейснага права дзяржавы.

Падводзячы вынік разгляду агульназямельных прывілеяў, можна адзначыць, што яны ў сукупнасці ўяўлялі сабой асноўныя законы дзяржавы, гэта, значыць, складалі своеасаблівую канстытуцыю, у якой былі замацаваныя асноўныя становішчы дзяржаўнага і іншых нормаў права. У гістарычнай літаратуры іх значэнне часта прыніжаецца, а прававы аналіз падмяняецца трафарэтным штампам, па якім всеземельные прывілеі зводзіліся да ролі запазычаных у Польшчы иммунитетных грамат аднаго толькі саслоўі - шляхты.

Аднак у кожным агульназямельнам прывілеі ёсць нормы, якія прама або ўскосна адрасаваныя ўсяму насельніцтву дзяржавы.

4. Аналіз утрымання нормаў прывілею 1447 гады

Агульназямельны прывілей Казіміра 1447 гады завяршыў працэс прававога афармлення саслоўя шляхты, падаўшы нават у шкоду дзяржаўным інтэрасам гэтак шматлікія прывілеі, што часам яго завуць канстытуцыяй шляхты. Ён стаў важным этапам у развіцці заканадаўства наогул і дзяржаўнага права ў прыватнасці.

У ім больш поўнае і зразумела былі выкладзеныя правы класа феадалаў і саслоўі шляхты, некаторыя прынцыпы крымінальнага, грамадзянскага і дзяржаўнага права.

У ім пацвярджаліся ўсе ранейшыя прывілеі і былі дадзеныя новыя: права вольнага выезду за мяжу, права судзіць сваіх падданак, недатыкальнасць права валодання падданкамі.

Так у артыкуле 3 прыцягвае ўвагу пашырэнне круга асоб, якім гарантуецца іх недатыкальнасць. Тут больш поўнае пералічаныя групы класа феадалаў і саслоўі шляхты, а таксама ўключаныя гарадскія жыхары. Яны паказаныя ў прэамбуле прывілею. Усё гэта дазваляе зрабіць выснову, што прывілей 1447 гады быў не толькі саслоўным актам, але і меў юрыдычнае значэнне для простых людзей, асабліва гараджан. У гэтым нас яшчэ больш пераконвае ўтрыманне артыкулаў 2, 4, 7 - 9, 14.

У артыкуле 5 аб'яўлялася канстытуцыйная норма аб праве феадалаў вольна выязджаць за мяжу "для лепшого шчастья набытия, а любо учинков рытерских", акрамя непрыяцельскіх земляў. Далей у привилее была выкладзеная норма, па якой сяляне і падданкі князёў, рыцараў, шляхты, баяраў і мяшчан вызваляліся ў карысць сваіх спадароў ад дзяржаўных падаткаў, прац і іншых павіннасцяў, за выключэннем будаўніцтва і рамонту замкаў, дарог і мастоў, а таксама натуральнага падатку, званага ''стацыя''. Гэтай нормай было пацверджанае і развіта запісанае ў прывілее 1434 гады выключэнне феадальна-залежнага насельніцтва з ліку асоб, непасрэдна залежных ад дзяржавы. У сілу гэтага акту дзяржаўныя паўнамоцтвы па зборы падаткаў з насельніцтва былі перакладзеныя асабіста на феадалаў. Дзякуючы гэтай норме феадалы значна павялічвалі свой эканамічны і разам з гэтым і палітычная вага ў дзяржаве.

Працэс павелічэння ўлады феадала над сялянамі атрымаў юрыдычнае афармленне ў артыкуле 11, па якім ні вялікі князь, ні яго намеснікі, ні іншыя службовыя асобы не ўладныя былі прымаць на дзяржаўныя або вялікакняжацкія землі прыватнаўласніцкіх сялян. Адначасова гэта жа забаранялася і феадалам. Тым самым гэтай нормай было пакладзена пачало юрыдычнага скарачэння права пераходу сялян.

Выключнае значэнне меў артыкул 12, па якім за феадаламі замацоўвалася права судзіць залежных сялян, акрамя тых выпадкаў, калі феадал не пажадаў бы сам вяршыць суд. Тым самым, прывілей 1447 гады ўзаконіў захоп феадаламі функцый дзяржаўнай улады ў адносінах з феадальна-залежным насельніцтвам, што садзейнічала ўзмацненню

Прызнанне за феадаламі права правіць суд і расправу над феадальна-залежным насельніцтвам ставіла апошніх у яшчэ вялікую залежнасць ад паноў, адымала іх права шукаць абароны супраць самаўпраўнасці феадалаў у дзяржаўных органах. Усё гэта дазваляе лічыць прывілей 1447 гады галоўным прававым актам, які паклаў асновы юрыдычнага афармлення феадальнай залежнасці сялян.

Выключна важнае дзяржаўна-прававое значэнне мелі два апошніх артыкула гэтага прывілея. У іх заканадаўча замацоўвалася тэрытарыяльная цэласнасць дзяржавы, яго суверэнныя правы і адасобленасць. Прывілей забараняў улады раздаваць дзяржаўную ўласнасць і пасады замежнікам. Гэтыя артыкулы былі накіраваныя супраць пранікненні польскіх феадалаў у Вялікае Княства Літоўскае і ілюстраваў адмоўнае стаўленне феадалаў княства да рознага роду замежнікам.

Аналіз утрымання прывілея 1447 гады дазваляе зрабіць выснову аб тым, што яго дзяржаўна-прававое значэнне складалася, першым чынам, ва ўзмацненні суверэнітэту і адасобленасці Вялікага Княства Літоўскага, нягледзячы на тое, што вялікі князь Казімір 27 чэрвеня 1447 гады стаў каралём Польшчы, і тым самым была абноўленая персанальная ўнія двух дзяржаў. Акрамя гэтага прывілеем 1447 гады быў значна пашыраны круг асоб, за якімі прызнаваліся правы шляхты, незалежна ад наяўнасці ў іх гербаў і рэлігійнай прыналежнасці. Такім чынам, прывілеі 1432, 1434 і 1447 гадоў паслужылі юрыдычнай асновай афармлення мае рацыю ўсяго саслоўя шляхты.

5. Характарыстыка ўтрымання Судзебніка 1468 гады

Ускладненне характару дзяржаўнага жыцця патрабавала забяспечыць адзiнства права для ўсёй дзяржавы. Першая спроба ўсталяваць адзiнства прававых нормаў на ўсёй тэрыторыi, абмежаваць самавольства суддзяў, а таксама ўзмацнiць прававую ахову феадальнай маёмасцi i ўвесцi жорсткiя меры пакарання злачынцаў была зроблена ў Судзебнiку 1468 г.

Арыгiнал Судзебнiка не захаваўся да нашых дзён, маюцца толькi тры яго спiсы, датаваныя 70 - 80-мi гг. XVI ст. Упершыню гэты заканадаўчы дакумент быў апублiкаваны I. Данiловiчам у 1826 г. у 1-м томе "Актов, относящихся к истории Западной России" (Спб., 1846). Побач з назвай "судзебнiк" ужывалiся яшчэ "лiст", "статут", "закон". Магчыма, тэрмiн зацвердзiўся ў гiстарычнай лiтаратуры пад уздзеяннем таго факта, што "судзебнiкамi" называлiся шырокавядомыя дакументы заканадаўства Маскоўскай дзяржавы 1497 i 1550 гг.

Фармуляр Судзебнiка маладаследаваны, паколькi арыгiнал яго не захаваўся, а рэканструкцыя ўскладняецца адсутнасцю аналогii з сучаснымi яму помнiкамi права Вялiкага княства Лiтоўскага. Агульнапрызнаным лiчыцца зроблены М.Ф. Уладзiмiрскiм-Буданавым падзел Судзебнiка на 25 артыкулаў. У яго структуры вызначаюцца тры часткi, якiя найперш датычацца сферы крымiнальнага права:

1) вызначэнне адказнага за здзейснены крымiнальны ўчынак (7 - 8);